ააფ

დემურ გიორხელიძე დაიბადა 1952 წლის 3 ნოემბერს ქ. ქუთაისში. აქვე 1969 წელს დაამთავრა 32-ე საშუალო სკოლა, 1974 წელს კი ქუთაისის პოლიტექნიკური ინსტიტუტი, ინჟინერ-ტექნოლოგის სპეციალობით. მისი შრომითი ბიოგრაფია ასეთია:

09.1974-01.1994 - ქუთაისის პოლიტექნიკური ინსტიტუტის (ქპი) მასალათა გამძლეობის კათედრის ლაბორატორიის გამგე, ასისტენტი, უფროსი ინჟინერი, უფროსი მასწავლებელი, კათედრის გამგის მოადგილე, კათედრის გამგის მოვალეობის შემსრულებელი.

09.1986-03.1989 - ქპი-ის გაერთიანებული პროფკავშირის კომიტეტის თავმჯდომარე;

1987-1990 - ქუთაისის მე-20 მოწვევის სახალხო დეპუტატთა საქალაქო საბჭოს დეპუტატი, მუდმივმოქმედი კომისიის თავმჯდომარე;

1992 - ქუთაისის გამგეობის საკონსულტაციო საბჭოს წევრი;
1993 - ქუთაისის სათათბიროს წევრი;
01.1994-10.1994 - საქართველოს კონტროლის პალატის ქუთაისის კონტროლის პალატის თავმჯდომარე;

10.1994-12.1995 - საქართველოს კონტროლის პალატის იმერეთ-რაჭა-ლეჩხუმ-სვანეთის რეგიონის კონტროლის პალატის თავმჯდომარე;

12.1995-10.1999 - საქართველოს კონტროლის პალატის იმერეთის რეგიონის კონტროლის პალატის თავმჯდომარე;

1996-1999 - იმერეთის ადმინისტრაციის წევრი;

11.1999-03.2004 - საქართველოს პარლამენტის წევრი: ბიუჯეტის კონტროლის ქვეკომიტეტის თავმჯდომარე (09.1999-05.2002), დარგობრივი ეკონომიკის კომიტეტის თავმჯდომარე (05.2002-03.2004);

2004 წლის აპრილიდან დემურ გიორხელიძე საქმიანობას აგრძელებს როგორც დამოუკიდებელი ანალიტიკოსი, ეკონომიკის ექსპერტი და კონსულტანტი. ამჟამად არის ბიზნეს-ჯგუფ "ვალენსიას" გენერალური დირექტორი, შპს ბიზნეს-ჯგუფ "მესხეთის" გენერალური დირეტორი და ასევე, სამცხე-ჯავახეთის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ფონდის ერთ-ერთი დამფუძნებელი და აღმასრულებელი დირექტორი;

დემურ გიორხელიძე არის ავტორი: 20 სამეცნიერო ნაშრომისა და რამდენიმე სახელმძღვანელოსი; სამეცნიერო მონოგრაფიისა - "საქართველოს ეკონომიკური პოლიტიკის თანამედროვე პრობლემები" (2003); სამეცნიერო გამოკვლევებისა სახელმწიფო ბიუჯეტის, ეკონომიკისა და სისტემური ტრანსფორმაციის სხვადასხვა საკითხებზე და ა.შ. იგი აქტიურად თანამშრომლობს მასმედიასთან და არის ავტორი მრავალი პუბლიცისტური და ანალიტიკური ხასიათის სტატიისა.

ჰყავს მეუღლე, ორი შვილი და ორი შვილიშვილი.

- ბატონო დემურ, საქართველოს ეკონომიკის დღევანდელ მდგომარეობას განსხვავებულად აფასებენ ხელისუფლების წარმომადგენლები და ექსპერტები. თქვენი აზრით, ჩვენთან უკვე არის ეკონომიკური კრიზისი, კრიზისისწინა მდგომარეობაა თუ კრიზისის სიმპტომები ჯერ არ შეინიშნება?

- სტანდარტული პასუხი არ გამომივა იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ უკვე 18 წელია, საქართველოს ეკონომიკა კრიზისშია და ამ ხნის განმავლობაში ვერ მოხერხდა მისი გეგმაზომიერი, სტრატეგიულად სწორად ორიენტირებული მოდერნიზაცია, რაც უამრავ პრობლემას მოგვიხსნიდა. ამას ჰქონდა თავისი ობიექტური მიზეზები (90-იანი წლების მოვლენები და ა.შ.), მაგრამ უფრო მთავარი მაინც ის იყო, რომ საქართველოს ხელისუფლებაში პრაქტიკულად ვერ ჩამოყალიბდა ერთიანი გუნდი, რომელიც ეკონომიკის ტრანსფორმაციას მოახდენდა; მთავრობების ცვლილებებთან ერთად ფინანსურ და ეკონომიკურ ბლოკს სათავეში აბსოლუტურად სულ სხვა შეხედულებების ადამიანები უდგებოდნენ და ბუნებრივია, რაიმე კოორდინირებული მოქმედება მიზანმიმართული ტრანსფორმაციისა არ მომხდარა.

უკანასკნელ წლებში თითქოსდა საუბარი იყო ე.წ. ლიბერალურ ეკონომიკურ რეფორმებზე, მაგრამ თუ ფორმალური მხარის გარდა შევხედავთ საქართველოს რეალურ მდგომარეობას, ცხადი გახდება, რომ ამ რეფორმებმა ვერ შეძლო საქართველოში ეკონომიკური აქტივობის არსებითად გაზრდა. კანონებში ფორმალური ცვლილებები, ფირმის რეგისტრაციის გამარტივება, ლიცენზირების სფეროების შეზღუდვა და ასე შემდეგ, ბევრს არაფერს ნიშნავს, რადგან ჩვენ არა ვართ ის ქვეყანა, სადაც კანონი დომინირებს. აქ უფრო არაფორმალური ნორმები უდევს საფუძვლად წესრიგს (თუ შეიძლება წესრიგი ვუწოდოთ) და ასეთ ვითარებაში გრძელდება საქართველოს მოქალაქეთა გაღარიბება. გამოკვლევებმა, ჩატარებულმა არა დღეს არსებული შეცვლილი მეთოდიკებით, არამედ იმ მეთოდიკებით, რომლებიც საქართველოში მანამდე გამოიყენებოდა და ამ პრობლემას გაცილებით ფართოდ მოიცავდა, აჩვენა, რომ საქართველოს მოქალაქეთა 85% მდე ღარიბია და მხოლოდ 5%-ია მდიდარი.

- თუ 18 წელია საქართველოს ეკონომიკა კრიზისში, მაშ, რას ნიშნავდა საერთაშორისო სარეიტინგო კომპანიების მიერ ჩვენი ქვეყნის წარმატებულ ქვეყნად გამოცხადება და იმის აღნიშვნა - საქართველოში ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპიაო, რასაც ისინი აგვისტოს ომმა და გლობალურ ფინანსურ კრიზისამდე აცხადებდნენ? თქვენ საერთაშორისო სარეიტინგო კომპანიებს არ ენდობით?

- ნამდვილად არ ვენდობი ამ საერთაშორისო სარეიტინგო და აუდიტორულ კომპანიებს, რადგან სწორედ მათმა მონოპოლურ სტრუქტურებად ჩამოყალიბებამ (ფაქტობრივად, რეიტინგებს 3 მთავარი სარეიტინგო სააგენტო განსაზღვრავდა და მათ შორის სახელმწიფოების რეიტინგებსაც კი ადგენდა) და არასწორმა შეფასებებმა ათასობით დასავლელი ინვესტორი შეიყვანა შეცდომაში. არასწორი შეფასებები იყო ის მთავარი, რამაც საფინანსო ბაზრებზე უზარმაზარი ბუშტის წარმოქმნა გამოიწვია და დაამახანჯა საბაზრო ეკონომიკისათვის დამახასიათებელი ძირითადი ინფორმაცია, რომელიც ფასებში ვლინდებოდა. ამიტომ დასავლეთში ალბათ უკვე ამ რეიტინგული სააგენტოების მომავალზეც მსჯელობენ და რაღაც ჩარჩოებს მოუძებნიან, რომ მსგავსი რამ აღარ განმეორდეს.

ჩემთვის მთავარი ის კი არ არის, რას წერს კერძო სტრუქტურა - სარეიტინგო სააგენტო, არამედ მთავარია, როგორ გრძნობს თავს საქართველოს მოქალაქე საკუთარ ქვეყანაში. ჩემთვის არ არსებობს იმაზე დიდი კრიტერიუმი, საქართველოში უმუშევრობა ოფიციალური მონაცემებითაც კი 14%-ს რომ შეადგენს, რაც უზარმაზარი მაჩვენებელია; რეალური უმუშევრობა ხომ სულ ცოტა, 2-ჯერ მაინც უფრო მეტია, რადგან დასაქმებული დავარქვით ადამიანს, საკუთარ ეზოში რომ რაღაცას აკეთებს და მოვუძებნეთ ტერმინი "თვითდასაქმებული", რომელიც დასაქმებასთან არანაირ კავშირში არ არის. ამიტომ რაკი ამ მიმართულებით არაფერი იცვლება, რაკი დასაქმება არ უმჯობესდება, შეუძლებელია ეკონომიკურ რეფორმას წარმატებული ვუწოდოთ.

შეუძლებელია ეკონომიკური რეფორმა იყოს წარმატებული, თუ ის ქვეყნის მოქალაქეებში არ იწვევს მასობრივ ეკონომიკურ აქტივობას და არ უწყობს ხელს კეთილდღეობის ზრდას. აბა, რისთვის უნდა გაკეთდეს რეფორმა, მაღალჩინოსნებისთვის?! ისინი შესანიშნავად გრძნობენ თავს, განაგებენ ეკონომიკას. ეკონომიკის რეფორმების დროს რა დაიწერებოდა კანონში, თუ გნებავთ ბოლო 5 წლის განმავლობაშიც, ამას არანაირი მნიშვნელობა არ ჰქონდა, იმიტომ რომ ყველაფერი ეს სხვა დონეზე კონტროლდებოდა, სხვა "წესრიგი" იყო და არის კიდევაც ჩამოყალიბებული. ასე რომ, ეკონომიკური რეფორმების თვალსაზრისით ჩვენ გვაქვს პრობლემები და პირველ რიგში თავსატეხი, რომ გამოყენებული იყოს ჩვენი მოქალაქეების ნიჭი და უნარი, მათი პროფესიული შესაძლებლობები. რეფორმას მხოლოდ ეს მიზანი შეიძლება ჰქონდეს.

- მაგრამ რეფორმები, როგორც წესი, ყველგან მტკივნეული არის ხოლმე. გახსოვთ, პოლონეთში ბალცეროვიჩის "შოკური თერაპია". შესაძლოა, აქაური რეფორმებიც არის შემდგომი წინსვლების ბაზისი.

- პოლონეთის შედარება საქართველოსთან არ იქნება სწორი, რადგან პოლონეთი მაშინაც სულ სხვა კოორდინატთა სისტემაში იყო, იქ სოციალიზმის დროსაც ადამიანებს მეხსიერებაში შემორჩენილი ჰქონდათ თავისუფალი ეკონომიკის უნარ-ჩვევები და ის სისტემაც არ იყო ისეთი, როგორიც ჩვენთან. ფორმები თავისუფლებისა მცირე ბიზნესში შენარჩუნებული იყო. ამის შემდეგ, როდესაც ხელისუფლებაში "სოლიდარობა" მოვიდა, ადამიანებს ეყოთ იმის პასუხისმგებლობა, რომ გონიერი ადამიანები მოეყვანათ იმ საქმეში, რომელსაც ვერცერთი ენთუზიაზმშეპყრობილი პოლიტიკოსი პოლიტიკური ტრიბუნიდან ვერ შეძლებდა. სწორედ ბალცეროვიჩის გუნდის მოსვლასთან იყო დაკავშირებული, რომ იქ მართალია ძალიან მტკივნეულად განხორციელდა "შოკური თერაპია", მაგრამ თანმიმდევრულობამ პოლონეთს საკმაოდ კარგი შედეგი დაუტოვა და შემდეგ ეს პროცესი არ შეჩერებულა.

ჩვენ 90-იან წლებში არანაირი რეფორმის საშუალება არ გვქონდა, ვინაიდან ქვეყანაში სამოქალაქო ომი იყო. არჩვევნების შემდეგ მოსულ მთავრობას კი არც დრო ჰქონდა და არც ისეთი მობილიზებული იყო, რომ ეკონომიკური რეფორმა გაეტერებინა. მაშინ სხვა პრიორიტეტები იყო. ვფიქრობ, იმ პრიორიტეტებში ყველაზე წინ შეიძლება სწორედ ეკონომიკური პრიორიტეტები უნდა ყოფილიყო, მაგრამ სამწუხაროდ, ასე არ მოხდა. შემდეგ გარკვეული პერიოდი (1996-97 წლები) აღმასვლის პერიოდი იყო; მერე კი კანონებში შეტანილმა აბსოლუტურად სუბიექტურმა და კლანურ ინტერესებზე აგებულმა ცვლილებებმა იქამდე მიგვიყვანა, რომ ეკონომიკაში დადებითი ძვრები დამუხრუჭდა. ამას დაემთხვა 1998 წლის კრიზისი, მათ შორის რუსეთშიც და ჩვენ ამის შემდეგ დიდი დარტყმა მივიღეთ; მოხდა ლარის დევალვაცია, რაც სუსტი ეკონომიკისთვის ძალიან მძიმე აღმოჩნდა. ასე რომ, ფრაგმენტული დადებითი ძვრების გარდა ჩვენ რაიმე ფუნდამენტური ხასიათის ცვლილებები არ გვქონდა.

თქვენ ეკონომიკის ზრდის ტემპები ახსენეთ. 2003 წლისთვის საქართველოს ეკონომიკის 60% მაინც "ჩრდილოვანი" იყო. ახალი ხელისუფლების მოსვლის შემდეგ მოხდა ადმინისტრირების გამკაცრება და "ჩრდილოვანი" ეკონომიკის ნაწილობრივ "გათეთრება". ამიტომ სინამდვილეში ეკონომიკის ზრდა იყო მიღწეული არა ეკონომიკური აქტივობის ზრდის, არამედ "ჩრდილოვანი" ეკონომიკის ნაწილობრივ "გათეთრების" შედეგად. მე ამაზე ვსაუბრობდი 2004 წელსაც, 2005-შიც... ყველაფერი იდო ზედაპირზე. ამ ზედაპირიდან ახალმა ხელისუფლებამ აიღო ის, რასაც ელემენტარულად ძალისხმევაც კი არ ჭირდებოდა. აი ეს იყო მთელი "წარმატების" საიდუმლო.

ჩვენ ყურადღებიდან გვრჩება, რომ იმ ფართო "ჩრდილოვან" ეკონომიკაში ძალიან მაღალი იყო თავისუფლება ათობით ათასი საქართველოს მოქალაქისა, რომელიც თავის მცირე თუ საშუალო ბიზნესს ეწეოდა. ეკონომიკამ არ იცის, რა არის "ჩრდილოვანი" საქმიანობა. ეკონომიკამ იცის მოთხოვნა-მიწოდების კატეგორიებით საუბარი და რაკი ადამიანები რაღაც ბიზნესს აკეთებდნენ, მათ თავიანთი მომხმარებლები ჰყავდათ. თუკი ვინმე გადასახადებს არ იხდიდა, ეს მათი ბრალი კი არა, სახელისუფლებო სტრუქტურების სისუსტის ბრალი იყო.

შემდეგ იმ გამკაცრებულმა ადმინისტრირებამ და ძალმომრეობამ, რომელიც ბიზნესის სფეროში განვითარდა, ათიათასობით ადამიანის აქტივობა შეაჩერა. ბიზნესი დადგა ახალი გადანაწილების წინაშე და ჩვენ მივიღეთ კიდევაც წლების განმავლობაში მფლობელების შეცვლა, ამა თუ იმ ბიზნესებში გაჩენა ახალი ჯგუფებისა, რომლებიც ხელისუფლებისგან მხარდაჭერილი იყვნენ.

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში მიმდინარე ეკონომიკურ რეფორმებს ძალიან დიდი საერთაშორისო რეკლამა გაუკეთდა, ის ნამდვილად ლიბერალური ვერ გახდა, იმიტომ რომ ლიბერალიზმი ანონიმურია და ის ყველა მოქალაქისთვის თანაბარი შესაძლებლობების ველს უნდა ქმნიდეს. აქ მნიშვნელობა არა აქვს, თქვენ ხელისუფლების მეგობარი ხართ თუ არა. ლიბერალიზმი, პირველ რიგში, პიროვნების ნიჭსა და უნარზეა ორიენტირებული და თუ ვინმე მეტყვის, რომ ამ 5 წლის განმავლობაში საქართველოში ოდნავ მაინც რაიმე გაკეთდა, რაც ადამიანის ნიჭის და უნარის განვითარებაზე იყო ორიენტირებული და მათ შორის ეკონომიკაში, რა თქმა უნდა, ბოდიშს მოვიხდი; მაგრამ აქ ამ მიმართულებით პრაქტიკულად არაფერი გაკეთებულა.

- თავის დროზე თქვენ პარლამენტში დარგობრივი ეკონომიკისა და პოლიტიკის კომიტეტის თავმჯდომარე ბრძანდებოდით. ასე რომ აკრიტიკებთ ხელისუფლებას, საკანონმდებლო ხელისუფლებაში ასეთ მნიშვნელოვან თანამდებობაზე ყოფნისას რა გააკეთეთ ქართული ეკონომიკის კრიზისიდან გამოსაყვანად?

- ეს ძალიან სწორი და აუცილებელი კითხვაა! მე კომიტეტის თავმჯდომარე გახლდით 2002 წლის მაისიდან, ანუ როდესაც მოხერხდა მონოლითური პოლიტიკური ძალის ("მოქალაქეთა კავშირის") დაშლა და პოლიტიკურ ძალებს შორის გადანაწილება იმ ძალაუფლებისა, რომელიც პარლამენტში იმ დროისთვის არსებობდა. რა თქმა უნდა, ამ 2 წლის განმავლობაში ყველაფერი ვერ გაკეთდა საიმისოდ, რომ კონცენტრირებული ვყოფილიყავით ეკონომიკის რეფორმაზე, რადგან პოლიტიკური სიტუაცია არ იძლეოდა ამის საშუალებას.

მოგეხსენებათ, ფაქტობრივად მიდიოდა მზადება იმისკენ, რომ მომხდარიყო ის, რაც მოხდა. მიუხედავად ამისა, მე არასდროს ვყოფილვარ არააქტიური კომიტეტის თავმჯდომარე და პარლამენტარი; უამრავ კანონპროექტში შევიტანეთ ჩვენ ცვლილებები; რაღაც გამოგვივიდა, რაღაც არა, მაგრამ იმ სიტუაციაში მთავრობა არ ითხოვდა საკანონმდებლო მხარდაჭერას; მთავრობაში იმ დროს შეჩერებული იყო ეკონომიკური რეფორმების პროცესი და ბუნებრივია, აღმასრულებელი ხელისუფლების გარეშე, საპარლამენტო დონეზე, რეფორმების განხორციელება უბრალოდ არარეალურია. ჩვენ გახსნილი ვიყავით მთავრობასთან ურთიერთობებისთვის, თუმცა ჩემი მცდელობები მხარდაჭერას არ პოულობდა.

შეგახსენებთ ჩემს დამოკიდებულებას ენერგოსექტორისადმი, მაშინდელი ენერგეტიკის სამინისტროს ხელმძღვანელობისადმი, როცა მე ღიად ვსაუბრობდი ნაკლოვანებებზე და ენერგეტიკა იყო სწორედ ის სფერო, საიდანაც შეიძლებოდა ეკონომიკის გაჯანსაღება დაწყებულიყო. მე, როგორც ტრიბუნის მქონე ადამიანმა, ეს ყველაფერი გამოვიყენე, მაგრამ არ შემეძლო ისეთი რამეები განმეხორციელებინა, რომელიც ჩემს კომპეტენციას სცილდებოდა. მაშინდელმა მთავრობამ ხელიდან გაუშვა შესანიშნავი შანსი იმისათვის, რომ რეალურად მომხდარიყო სერიოზული ცვლილებები ეკონომიკურ პოლიტიკაში.

- ბატონო დემურ, დღევანდელ მძიმე მდგომარეობას თქვენ ხელისუფლების შეცდომებითა თუ უნიათობით ხსნით. ნუთუ ამ მდგომარეობაზე არანაირი გავლენა არ იქონია იგივე საერთაშორისო ფინანსურმა კრიზისმა? აგვისტოს ომმაც ხომ დაანგრია ქვეყანა, პირდაპირი თუ გადატანითი მნიშვნელობით...

- ცხადია, იმოქმედა და ძალიან სერიოზულადაც. ოფიციალური მონაცემებით 2008 წელს ზრდის ტემპები თითქმის 3-ჯერ შემცირდა. როდესაც ისეთ სუსტ ეკონომიკას, როგორიც საქართველოსია, ზრდის ტემპები ასეთი სიდიდით უმცირდება, წარმოიდგინეთ, რამდენად მძიმე უნდა იყოს მისი შედეგი! ჩვენ მთლიანად დამოკიდებული ვიყავით ჩვენს სტრატეგიულ პარტნიორზე და მეგობარ სახელმწიფოებზე და რაკი იქ ძალიან სერიოზულ კრიზისია, ბუნებრივია, მათ თავიანთი გასაჭირი აქვთ. ამ მძიმე მდგომარეობაში მსოფლიო თანამეგობრობამ მაინც შეძლო ჩვენთვის ძალიან დიდი დახმარების, თითქმის 4,5 მილიარდი დოლარის გამოყოფა. ეს თანხები რომ არა, ალბათ ძალიან მძიმე მდგომარეობაში ვიქნებოდით, თუმცა, ვფიქრობ, ეს თანხები რომ არ იყოს, მაშინ ხელისუფლება იძულებული გახდებოდა უფრო რაციონალური გადაწყვეტილებები მიეღო, რადგან თუ იცი, რომ არ მოდის ე.წ. "მუქთი" ფული, გრჩება ერთი გზა - გამოიყენო ის რესურსები, რაც ქვეყანაშია. რაკი ეს ფული მაინც მოვიდა, ანუ "ნარკომანს" მოუსწრო "დოზამ" იმ მასშტაბით, რამაც მას აღუდგინა თავისი სასიამოვნო ყოფის გარკვეული მდგომარეობა, ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილებები, რომლებიც მე რაციონალურად არ მიმაჩნია.

კერძოდ, არარაციონალურია მთელი თანხების მიმართვა ინფრასტრუქტურულ პროექტებზე მაშინ, როცა არანაირი ძალისხმევა არაა კერძო სექტორის ეკონომიკური აქტივობის შენარჩუნებაზე; არადა, სწორედ კერძო სექტორში შექმნილი სამუშაო ადგილებია გრძელვადიანი და სტაბილური, განსხვავებით იმისა, რასაც სახელმწიფო ახლა ქმნის, რადგან ამ პროგრამების დასრულების შემდეგ ეს სამუშაო ადგილებიც გაქრება. ცხადია, თავისთავად ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ამ პატარა ქვეყანაში გზა იყოს და ცალკეულ დასახლებულ პუნქტებს ერთმანეთთან დაკავშირება თავისუფლად შეეძლოთ, მაგრამ ამასაც აქვს თავისი "გაშვების" მომენტი. როცა ეკონომიკური აქტივობა იკლებს და განსაკუთრებით, პრობლემები უჩნდება ბანკებს ეკონომიკის დაფინანსებაში, პირველი ნაბიჯი სწორედ კერძო სექტორის სტიმულირება უნდა ყოფილიყო.

არასერიოზული განცხადებაა თითქოსდა, 25%-იანი საშემოსავლო გადასახადის 5%-ით შემცირება ეკონომიკაში 250 მლნ ლარს დატოვებს, იმიტომ რომ ეს ფიზიკური პირების გადასახდელია და ფიზიკური პირები ამ მცირედი დაზოგილი თანხით შეძლებენ მხოლოდ რაღაც მინიმალური პირველადი მოთხოვნილებების ოდნავ გაუმჯობესებას. არანაირ სერიოზულ ინვესტიციებს ეს თანხები აბსოლუტურად არ ჰყოფნის. ბევრს არაფერს ნიშნავს, რომ ეს 250 მლნ ლარში გამოისახება! ამიტომ დღევანდელ სიტუაციაში თუ ვინმე ფიქრობს, რომ კერძო სექტორი, რომელსაც ძალიან უჭირს, 20%-იანი საშემოსავლო გადასახადის მქონე ოფიციალურ ხელფასებს სრულყოფილად უჩვენებს, მაშინ ის უბრალოდ ძალიან მიამიტი ადამიანია. ხელფასები შეიძლება მოწესრიგებული იყოს საბიუჯეტო სფეროსა და ზოგიერთ დიდ ფირმაში, მაგრამ არა მგონია, დღეს მასობრივად ხელფასები მთლიანად "გათეთრებული" იყოს.

გახსოვთ, ინდივიდუალური პირისთვის საშემოსავლო გადასახადი 12%-იანი იყო, შემდეგ მოიგონეს სოციალურ გადასახადთან მისი გაერთიანება, რაც შინაარსობრივად აბსურდია, ვინაიდან 2 სხვადასხვა რამეა. 12% ძალიან კარგი განაკვეთი იყო და მასზე ხელის ხლება არ შეიძლებოდა. მომავალ 3-4 წელიწადში ამ პროცენტების დაწევა თითო-ორი პროცენტით არაფერს ნიშნავს და ვფიქრობ, რეფორმატორებიც თავს იტყუებენ.

- პრეზიდენტის მტკიცებით, გლობალური ფინანსური კრიზისის გამო მთელ რიგ ქვეყნებში ჩამოიშალა (ეს მისი ტერმინია) ეკონომიკა, საბანკო სექტორი, მაგრამ ქართულმა ეკონომიკამ და ქართულმა საბანკო სექტორმა დღევანდელ გამოწვევებს გაუძლო.

- მე ასე არ ვფიქრობ! არ ვეთანხმები საქართველოს ხელისუფლებისა და მთავრობის განცხადებებს, თითქოს რაც გაკეთებულია, ეს ყველაფერი არის ეფექტური და შესანიშნავი. იმიტომ არ არის ეფექტური, რომ არ ეხება ყველაზე ფუნდამენტურ საკითხს, დასაქმების სტიმულირებას. დეკლარირების დონეზე ხელისუფლება კი ამბობს, ჩვენ უნდა დავასაქმოთო და ასე შემდეგ, მაგრამ დასაქმება რას ნიშნავს? სახელმწიფო სტრუქტურებს ვერ შექმნი და ეს არ არის გზა მოქალაქეთა დასაქმებისა. შენს მოქალაქეებს განვითარებისა და თავისუფალი ეკონომიკური საქმიანობის საშუალება უნდა მისცე. მაგრამ თუ მოქალაქეეებში გულისხმობ მარტო "ნაციონალური მოძრაობის" წევრებს, ხელისუფლების ნათესავ-მეგობრებს და ასე შემდეგ, მაშინ დღეს თუ არა ხვალ აუცილებლად ჩიხში შეხვალ, რადგან შესაძლოა ამ ადამიანებს სათანადო უნარები არ გააჩნდეთ. ლიბერალიზმმა არ იცის ხელისუფლებასთან დაახლოებული და არადაახლოებული პირები. ლიბერალურმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ იცის საკუთარი მოქალაქეების ნიჭისა და უნარის მაქსიმალური განვითარების შესაძლებლობა. რაკი ჩვენთან ეს არ არის, ადამიანები ვერ ახერხებენ აქტიურად საქმიანობას. ადამიანების უდიდესი ნაწილი, რომელიც რაღაცას აკეთებდა, დღეს აღარ აკეთებს ამას. მონოპოლიზირებულმა საგარეო ვაჭრობამ, მონოპოლისტმა იმპორტიორებმა ათობით ათას ადამიანს, ვინც საკუთარი რისკისა და შესაძლებლობის ფარგლებში დადიოდა გაერთიანებულ საამიროებში, თურქეთში, რუსეთსა თუ სხვაგან, ეს ბიზნესები გადაუკეტა. ჩვენ თითქმის ყველაფერში იმპორტზე ვართ დამოკიდებული და არსებობენ მსხვილი ჯგუფები, რომლებიც ახდენენ ძირითად იმპორტს.

ეს ჯგუფები საქმიანობენ თავიანთ სფეროებში და ამ მონოპოლიზაციამ გამოიწვია ის, რომ ფასები არანაირ ლოგიკას არ ექვემდებარება, მუდმივად იზრდება. მართალია, ოფიციალური მონაცემებით გვეუბნებიან, თითქოს ინფლაცია 2008 წლის დეკემბერში 5,5% და 2009 წლის იანვარში 4,4% იყო, მაგრამ ამას რეალობასთან არანაირი კავშირი არა აქვს.

- იმ პირობებში, როდესაც ეკონომიკის ზრდის ტემპი ძალიან სერიოზულად დაეცა, ეს 4,4%-იანი ინფლაციაც ძალიან მაღალია...

- შეერთებულ შტატებში, საფრანგეთსა თუ ინგლისში ინფლაცია 4,4% რომ იყოს, განგაშის ზარს შემოკრავდნენ, ვინაიდან ეს ნამდვილად არ არის უბრალო მაჩვენებელი. შარშან ამერიკაშიც და ევროპაშიც ინფლაცია 1%-ით გაიზარდა, რაზეც საშინელი განგაში ატყდა. ეს ჩვენ მივეჩვიეთ 10 და 15%-იან და რეალურად კიდევ უფრო მეტი ინფლაციის პირობებში მუშაობას. ჩვენი მოქალაქეების უდიდეს ნაწილს არა აქვს საკუთარი ბიზნესები. ადამიანები თავიანთი შემოსავლებით ისე არიან შეზღუდულები, რომ ყოველდღიური პირველადი აუცილებელი მოხმარების პროდუქციის გარდა არაფერს ეკარებიან. ამიტომ მანქანების ფასი აიწევს თუ დაიწევს, მათთვის ამას ნამდვილად არა აქვს დიდი მნიშვნელობა.

- ბატონო დემურ, თქვენ ბრძანეთ, სახელმწიფო ბიზნესის სტიმულირებას არ ახდენსო. როგორ უნდა მოახდინოს? საბაზრო ეკონომიკა ნიშნავს სახელმწიფოს მხრიდან ჩაურევლობას ან მინიმალურ ჩარევას; სახელმწიფომ მხოლოდ საკანონმდებლო ბაზა და ნორმალური საინვესტიციო გარემო უნდა შექმნას. სხვა რა გააკეთოს ხელისუფლებამ?

- ზუსტად ის არის საჭირო, რაც თქვენ ჩამოთვალეთ, ხელისუფლებამ მხოლოდ ეს უნდა აკეთოს და მეტი არაფერი. ხელისუფლებამ ის უნდა აკეთოს, რომ როცა ეკონომიკაში ზრდის ტემპები 3-ჯერ ეცემა; როცა ეკონომიკა ძალიან სუსტია; როცა მცირე და საშუალო ბიზნესი (ეს ყველაზე მნიშვნელოვანი სექტორი ეკონომიკისა, რომელიც უზრუნველყოფს დასაქმებას მთელ მსოფლიოში) განუვითარებელია - სწორედ მცირე და საშუალო ბიზნესი სტიმულირებული უნდა ყოფილიყო არა სახელმწიფო ბიუჯეტიდან თანხების მიწოდებით, არამედ დაბალი გადასახადებით. ჩვენი გადასახადები არ არის ნორმალური მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის. ჩვენ გვჭირდებოდა და ახლაც გვჭირდება მოგების გადასახადის შემცირება; ამ კრიზისულ პერიოდში აუცილებელი იყო დამატებული ღირებულების გადასახადის შემცირება. თუკი კერძო სტრუქტურებს სახელმწიფო დავალიანებები ჰქონდათ, ამ პირობებში აუცილებელი იყო აგრეთვე ამ დავალიანებების რესტრუქტურიზაცია და რაც მთავარია, საგადასახადო ადმინისტრირების მკაცრ ჩარჩოებში ჩასმა, ვინაიდან საგადასახადო სამსახურებს (მათ შორის, საგადასახადოს ძალოვან სტრუქტურებს) იმხელა ინტერპრეტაციის უფლებები აქვთ, რომ შეუძლიათ თეთრზე ამტკიცონ, შავიაო. ეს ყველაფერი ბიზნეს-გარემოზე მოქმედებს.

გარდა ამისა, ხელისუფლებამ უნდა უზრუნველყოს საკუთრების უფლების დაცვა. ფუნდამენტი საბაზრო ეკონომიკაში არის სწორედ საკუთრების უფლებების დაცვა, რომელიც ჩვენთან ყოველგვარ ნორმაზე ქვევითაა. თითოეული უფლებამოსილება საკუთრების უფლებებისა ძალიან ცუდად არის გაწერილი და ეს ნორმები არც მოქმედებს, რადგან იგი მარტივად, ყოველგვარი დაცვის მექანიზმების გარეშე შეიძლება იყოს ფეხქვეშ გათელილი. არადა, ეს არის ის საფუძველი, რომელზეც ბიზნესები იგება საერთოდ და თუ ადამიანი ლეგალურ სფეროს არ სცილდება, ქვეყანაში იგი ხელშეუხებელი უნდა იყოს.

ჩვენ ხელშეუხებელი ბიზნესმენები არა გვყავს, რადგან საკმარისია ერთი ძალოვანი სტრუქტურის სურვილი და მონდომება, თუ ამას პოლიტიკური კონიუნქტურაც დაემატა, რომ უახლოეს დღეებში ბიზნესმენი უბრალოდ შეწყვეტს თავის საქმიანობას. ეს კი უკვე დამთრგუნველი გარემოა, რომელიც ადამიანებს არ უბიძგებს ეკონომიკური აქტივობისკენ, რადგან ისინი შესანიშნავად ხვდებიან, რომ თუ ვინმემ არ დაიცვა მათი ბიზნესი ქვეყანაში, როგორი კანონმდებლობაც არ უნდა იყოს, ამას არანაირი მნიშვნელობა არა აქვს.

- ბატონო დემურ, ალბათ, თავისი ზღვარი აქვს გადასახადების როგორც რაოდენობის, ისე საპროცენტო განაკვეთების შემცირებას...

- რა თქმა უნდა! მე არ მივეკუთვნები იმ ზერელე ადამიანების რიცხვს, ვინც გადასახადების გაუქმებას თუ შემცირებას ქვეყნის რეალური მდგომარეობის კონტექსტიდან ამოვარდნილად ხედავს. ცხადია, გადასახადებმა სახელმწიფო სტრუქტურების ეფექტური საქმიანობა უნდა უზრუნველყოს. მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი საგადასახადო სისტემისთვის არის ის, რომ ადამიანები არ იყვნენ შეწუხებული გადასახადების გადახდის არა მარტო მოცულობებით, არამედ პროცედურებით. ჩვენ უნდა მოვთოკოთ ის სტრუქტურები, რომლებიც ბიზნესმენსაც და ეკონომიკურად აქტიურ ადამიანსაც როგორც მსხვერპლს ისე უყურებენ. ჩვენ გვაქვს მდგომარეობა, როცა ჩამოყალიბებულია მდევარის და მსხვერპლის ფსიქოტიპები. თუ კაცი ამ სტრუქტურებშია, იგი მონადირეა აუცილებლად; თუ კაცი ბიზნესმენია, ის დღეს თუ არა ხვალ აუცილებლად დარტყმის ქვეშ მოექცევა. აი, ამის რადიკალურ შეცვლაზეა საუბარი და არა იმაზე, რომ გადასახადები არ უნდა არსებობდეს. თუმცა, ნორმალურ ქვეყანაში ყველა მოქალაქეს აქვს იმის პრეტენზია, რომ მის მიერ გადახდილი გადასახადები ეფექტურად გამოიყენებოდეს. ეს კიდევ სხვა თემაა და აქ ჩვენ უზარმაზარი პრობლემები გვაქვს.

- ბანკები ის სფეროა, რომლითაც ჩვენი ქვეყანა ამაყობდა, რადგან თუ რამ განვითარდა ჩვენში, ეს საბანკო სექტორი იყო. სამწუხაროდ, დღეს ყველანი შიშით შევყურებთ, საქართველოს საბანკო სექტორი შეძლებს თუ არა წელში გამართვას. რა უნდა გააკეთოს აქ ხელისუფლებამ?

- მე არ მივეკუთვნები იმ ადამიანთა რიცხვს, რომლებიც აღრფთოვანებული არიან საქართველოში საბანკო სისტემის არსებული მოდელით. ჯერ კიდევ 2003 წელს ჩემს მონოგრაფიაში ვწერდი, რომ ეს მიმართულება, ანუ უნივერსალური საბანკო სტრუქტურების ჩამოყალიბება ასეთ პატარა ქვეყანაში იყო გაუმართლებელი, რადგან ჩვენ გვაქვს სპეციფიკური გარემოებების მქონე ქვეყანა; ჩვენ გვჭირდებოდა მიზანმიმართული ფინანსური ინსტიტუტები, რომლებიც სოფელზე იმუშავებდნენ; რომლებიც იმუშავებდნენ ვთქვათ მოქალაქეებზე და ასე შემდეგ, განსხვავებით უნივერსალური კომერციული საბანკო სტრუქტურებისა. თანაც ამ წლების განმავლობაში ჩვენ ვხედავდით, რომ საქართველოს ეკონომიკა არ იძლეოდა იმის სტიმულებს, რომ საბანკო სექტორი ასეთი სისწრაფით განვითარებულიყო. მოგეხსენებათ, საბანკო სექტორის და საერთოდ ქვეყნის ფინანსური სისტემის უპირველესი ამოცანაა საკუთარი ეკონომიკის მომსახურება.

- არ ემსახურებოდა?

- მე ვფიქრობ, რომ ეს კარგი მომსახურება არ იყო. ბანკების თემა ცალკე თემაა და ამაზე ბევრი მისაუბრია, ახლა ვუბრუნდები ჩვენს ძირითად ხაზს, რომ ასეთი სწრაფად განვითარებული საბანკო სისტემა ქვეყანაში დისპროპორციებს ქმნის. როცა არ ვითარდება სხვა სექტორები და ვითარდება საბანკო სექტორი, ეს დისპროპორციები კრიზისულ სიტუაციაში მთლიანად ქვეყანას აყენებს კატასტროფულ მდგომარეობაში. ასე მოხდა ისლანდიაში, ჩვენზე ალბათ ათჯერ ბრწყინვალედ მოწყობილ ქვეყანაში, როცა საბანკო სექტორის არაპროპორციულმა განვითარებამ მთელი სახელმწიფო ჰეჯ-ფონდად აქცია და კატასტროფა გამოიწვია.

- ანუ ხელი უნდა შეგვეშალა საბანკო სექტორის განვითარებისთვის?!

- ჩვენ ხელი არ უნდა შეგვეშალა; უბრალოდ ეს სექტორი უნდა ჩაგვეყენებინა იმ მდგომარეობაში, როცა ის განვითარდებოდა იმ ტემპებით, რომელიც ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის მომსახურებას უზრუნველყოფდა. ჩვენ მივიღეთ საბანკო სტრუქტურები და დასავლური მასშტაბებით ჩვენ არა გვყავს ძლიერი ბანკები; მათი კაპიტალიზაცია იმდენად უმნიშვნელოა, ჩანდა, რომ სიმყარის თვალსაზრისით ამ საბანკო სტრუქტურებს კრიზისის პერიოდში პრობლემები ექნებოდათ. ის, რომ ბანკებს პრობლემები ჰქონდათ, მე ამას მივუთითებდი 2007 წლის შემოდგომიდან და ეჭვიც არ მეპარებოდა, რომ 2008 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში უკვე ვეღარ დაიმალებოდა; საერთაშორისო საფინანსო ბაზრებზე კრიზისის დაწყებამ და აგვისტოს მოვლენებმა ეს ყველაფერი დააჩქარა.

ახლა საპანიკო სიტუაცია მაინც ნამდვილად არ არის; უბრალოდ, ბანკებს მართებთ გონივრულად მიუდგნენ იმ რეალობას, რომლის წინაშეც აღმოჩნდა მსესხებელი და აღმოჩნდა თავად ბანკი. აქ უკვე ინდივიდუალური მიდგომის საფუძველზე შეიძლება ჩამოყალიბდეს ბანკისა და კლიენტის ურთიერთობა. მთელ მსოფლიოს უჭირს და ყველგან რესტრუქტურიზაციები კეთდება; ჩვენმა მოქალაქემ რაღა დააშავა?! ის ფულს არ იხდის არა იმიტომ, რომ თაღლითია! შეიძლება თაღლითი იყოს 0,5%, დანარჩენები არიან წესიერი ადამიანები, რომლებსაც გამომუშავების წყაროები გადაეკეტათ, ისევე, როგორც ეს წყაროები მთელ მსოფლიოში გადაეკეტათ და ყველგან არის ეს პრობლემა. ვფიქრობ, რომ ბანკებმა გონივრულ გამოსავალს უნდა მიაგნონ და არ გამოიყენონ ძალისმიერი მეთოდები, რადგან ეს მათ შედეგს მაინც არ მისცემს.

- მაგრამ რესტრუქტურიზაციამ იქნებ თავად ბანკი გააკოტროს? აქვს ყველას ამის შესაძლებლობა?

- აი, სწორედ ამ მომენტში ალბათ საჭირო იყო ხელისუფლების მხრიდან დახმარება, ოღონდ არა ბიუჯეტის თანხით; შეიძლებოდა იგივე იმ 4,5 მილიარდი დოლარიდან ბანკებისთვის ფული გარკვეული პროცენტული დატვირთვით მიეცათ, რომ მათ აღედგინათ თავიანთი გადახდისუნარიანობა და დაეკრედიტებინათ ეკონომიკა. ეს ფული საჩუქარი კი არ იქნებოდა, ბანკები ყველაფერ ამას დააბრუნებდნენ. შეერთებულ შტატებსა და ევროპაში უზარმაზარი მოცულობის თანხების გადასროლა ხდება ბანკებში. ბანკებს არავინ არ ჩუქნის იქ თანხებს. ეს ფული ყველამ უნდა დააბრუნოს და თანაც, პროცენტებით. მაგრამ ეს დახმარება არის, რადგან საბანკო სისტემის კრახი არის მთელი ეკონომიკის კრახი.

ამიტომ როცა ჩვენ ბანკებზე კრიტიკულად ვსაუბრობთ, კარგად უნდა გვესმოდეს, რომ ბანკები საფუძველია ეკონომიკის განვითარებისა და თუ ისინი კრიზისულ სიტუაციაში სწორად იმოქმედებენ, შეუძლიათ აქედან საკმაოდ ღონივრად გამოვიდნენ. მაგრამ ახლა ისეთი სიტუაციაა, როდესაც ბანკებს გადაეკეტათ დასავლური საფინანსო ბაზრებიდან თანხების მოზიდვის შესაძლებლობა. დღეს ფაქტობრივად ვერც ერთი ბანკი ვერ შეძლებს იმ თავისუფალ ფინანსურ ბაზარზე თანხების მოზიდვას, იმიტომ, რომ რისკებია ძალიან მაღალი. აქ უკვე ხელისუფლების აქტიური როლია საჭირო, რომ არა ვაჩუქოთ რაიმე, არამედ მივცეთ გარკვეული პერიოდი, რომ გააკეთონ უფრო დიდი რამე, რასაც ჰქვია ჩვენი მოქალაქეების და ჩვენი ბიზნეს-სტრუქტურების დაფინანსება. "ჯიბის" ფულით ეკონომიკა ჯერ არავის აუმუშავებია და ვერც ქართველები შეძლებენ ამას.

- ამასწინათ, ეკონომიკური განვითარების მინისტრმა განაცხადა, რომ მოსალოდნელია წელს საქართველოში იმაზე მეტი ინვესტიცია შემოვიდეს, ვიდრე ამას ხელისუფლება ვარაუდობდა. პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე კი მაისში რუსეთის მორიგ შეიარაღებულ აგრესიას არ გამორიცხავს. ამ ფონზე, თქვენ რამდენად მიმზიდველად მიგაჩნიათ საქართველოს საინვესტიციო გარემო?

- დღევანდელ პირობებში, როდესაც დასავლეთის წამყვანი ქვეყნების ეკონომიკებში ურთულესი მდგომარეობა შეიქმნა და სიტუაცია არანაირ პროგნოზს არ ექვემდებარება, არავინ იცის, ეს კრიზისი სინამდვილეში რა დონემდე მიაღწევს. ამ დროს იყო ეიფორიაში და ფიქრობდე, რომ აქ ინვესტიციები შემოვა, ზედმეტად ოპტიმისტურია, სხვა რამ რომ არ ვთქვათ. ამ ოპტიმიზმს საფუძველი არ გააჩნია.

ჯერ ერთი, სიტუაცია საქართველოში ყველამ ძალიან კარგად იცის და როდესაც ისეთი ოფიციალური პირი, როგორსაც წარმოადგენს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე, საუბრობს მოახლოებული ომის საშიშროებაზე, ცხადია, ეს განცხადებები სხვადასხვა ენაზე ითარგმნება და ამას საქართველოთი დაინტერესებული ყველა საქმიანი ადამიანი კითხულობს. თქვენ როგორ ფიქრობთ, მართლა რომ უნდოდეს კაცს აქეთ წამოსვლა, ამ განცხადების შემდეგ წამოვა?! ვინმეს ნახავთ ასეთს?!

მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში დღეს ინვესტიციები შეჩერებულია და უზარმაზარი პრობლემების წინაშე დგანან, აშშ-ის ეკონომიკის ჩათვლით. ჩვენ ასევე გვაქვს ძალიან სერიოზული პრობლემები. ჩვენ ვართ ეკონომიკური ზრდის ტემპების განულების საშიშროების წინაშე და თუ წელს 2-3%-ით მაინც მოხერხდა ეკონომიკური ზრდის შენარჩუნება, ეს მთავრობის დიდი მიღწევა იქნება. წლის ბოლომდე ვერანაირი სასიკეთო ძვრები დასავლეთის წამყვანი ქვეყნების ეკონომიკებში და ფინანსებში ვერ მოხდება.

ამიტომ საქართველოს საბანკო სისტემა, საქართველოს ბიზნესი აუცილებლად დადგება დაუფინანსებლობის საშიშროების წინაშე. დღეს ბანკები ვერ აფინანსებენ ეკონომიკას. ეკონომიკას ფინანსების, საბრუნავი სახსრების გარეშე ფუნქციონირება არ შეუძლია. არ გაგვაჩნია ექსპორტის არანაირი სტაბილური წყარო, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს ვალუტის შემოდინება ქვეყანაში. სხვა ქვეყნებმა რაც მოგვცეს, იმაზე მეტს აღარ მოგვცემენ. ჩვენ მთლიანად დამოკიდებული ვართ იმპორტზე. ამ მძიმე სიტუაციაში რაღაც იმპორტშემცველი წარმოების სტიმულირება მაინც უნდა შეძლოს მთავრობამ; მაგრამ ამ მიმართულებით სტიმულირება არ ხდება და არაფერი კეთდება საიმისოდ, რომ იმპორტი რაღაცით ჩავანაცვლოთ იმ მთავარ ნაწილში, რომლის რესურსიც გვაქვს. ეს შეიძლება იყოს, მაგალითად, კვების პროდუქტები და პირველადი მოთხოვნის ისეთი საქონელი, რომელსაც ჩვენ შეგვიძლია სწრაფად მოვუაროთ და დავიწყოთ მათი გამოშვება. მაგრამ ამის სტიმულირებას მთავრობა არ ახდენს.

- ბატონო დემურ, თქვენ რომ პრემიერ-მინისტრი იყოთ, პირველ რიგში რას გააკეთებდით?

- ფაქტობრივად, უკვე გითხარით... პირველ რიგში გადასახადებს კიდევ დავწევდი, განსაკუთრებით დამატებული ღირებულების გადასახადს 15%-მდე მაინც, თუნდაც ერთი-ორი წლით; ფირმებისთვის მოგების გადასახადს 0%-ის გავხდიდი, რომ ბუღალტრულად ყველაფერი იწარმოებოდეს, მაგრამ ადამიანს არ ჰქონდეს იმის სტიმული, რომ რაღაცა არ უჩვენოს და დამალოს; თუკი დავალიანება იქნებოდა ბიუჯეტის მიმართ, გადავადებას გავაკეთებდი; ბანკებს აუცილებლად ხელს შევუწყობდი ძალიან ხისტი პირობით, რომ მათ, დახმარების შემთხვევაში, სერიოზული დაკრედიტება დაეწყოთ ბიზნესისა და განსაკუთრებით იმ საწარმოებისა, რომლებსაც შეუძლიათ ყველაზე სწრაფად ჩაანაცვლონ იმპორტი ძალიან დიდ ნაწილში; აუცილებლად შევიტანდი ფუნდამენტური ხასიათის ცვლილებებს კანონმდებლობაში, სადაც ადმინისტრირების მასშტაბები იქნებოდა ჩარჩოში ჩაყენებული და საკუთრების უფლებების დაცვა იქნებოდა არა ფორმალურად, არამედ რეალურად. თუკი ბიზნესმენები დაინახავენ, რომ ეს გრძელვადიანი პერსპექტივით კეთდება და ამასთან ხელისუფლება თამაშის ამ წესებს შესთავაზებს განურჩევლად ყველას, მაშინ მათ რწმენა დაუბრუნდებათ, რწმენის მომენტი კი ეკონომიკური საქმიანობის დროს უდიდესი მასტიმულირებელი ფაქტორია.

ესაუბრა დალი ჩიკვაიძე