მასობრივი პრივატიზაცია ჩვენთან ყველაზე ცუდ დროს დაიწყო

საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დღევანდელ მდგომარეობაზე წერილის დასაწერად, ბუნებრივია, პირველ რიგში ”საქართველოს საფონდო ბირჟას” მივაშურე, რათა შესაბამისი ინფორმაცია მისი სამეთვალყურეო საბჭოს ან მენეჯმენტის რომელიმე წარმომადგენლისგან მიმეღო. იქ მითხრეს, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით მის გენერალურ დირექტორს, გიორგი ფარესიშვილს შემახვედრებდნენ, მაგრამ სამწუხაროდ, ეს შეხვედრა ვეღარ მოხერხდა. ამის შემდეგ კი, დავუკავშირდი გიორგი ლოლაძეს, რომელიც 1999 წლიდან 2014 წლის სექტემბრამდე `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარე იყო. ამას გარდა, იგი 9 წელია არის საბროკერო კომპანია `კავკასუს კაპიტალ ჯგუფის~ დამფუძნებელი და გენერალური დირექტორი.

ფინანსური ბაზრები და კერძოდ, ფასიანი ქაღალდების ბაზარი საბაზრო ეკონომიკის ერთ-ერთი საყრდენია. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის გარეშე საბაზრო ეკონომიკის მშენებლობა თითქმის წარმოუდგენელია. როგორც ლოლაძე აცხადებს, პოსტსაბჭოთა სივრცის უმეტეს ქვეყნებში ეკონომიკა ისე ვითარდებოდა, რომ სწორედ ფასიანი ქაღალდების ბაზარს ნაკლები ყურადღება ექცეოდა, რაც ამ ეკონომიკების ერთ-ერთი მთავარი პრობლემა და მანკიერებაა. შეიძლება ითქვას, რომ ამ მანკიერებაში საქართველო `ჩემპიონია~. 

ლოლაძე იხსენებს, რომ საქართველოში პირველი კორპორატიული ფასიანი ქაღალდების გამოშვება ქვეყნის დამოუკიდებლობის აღდგენიდან ძალიან სწრაფად, 1991-92 წლებში, მოხდა. უბრალოდ, ცუდი პერიოდი დაემთხვა მერე: ომი, ეკონომიკური კრიზისი, ჰიპერინფლაცია დასამწუხაროდ, ისე მოხდა, რომ მაშინ ეს პირველი ტალღა ისევ სახელმწიფომ დაანგრია. საქმე ისაა, რომ 90-იანი წლების დასაწყისში საქართველოში ოცამდე უნივერსალური ბირჟა იყო და ზოგიერთ მათგანზე ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობაც წარმოებდა. ყველაზე მსხვილი იყო `კავკასიის ბირჟა~, რომელზეც ყველაფრის ვაჭრობა მიდიოდა: საქონლის, ფასიანი ქაღალდების, პირველი სავალუტო ვაჭრობები იქ დაიწყო და ყველაფერი ბუნებრივად ვითარდებოდა. ბრუნვის მოცულობა საკმაოდ დიდი იყო. მაშინდელი საბანკო ბრუნვის 50% `კავკასიის ბირჟაზე~ დადებულ გარიგებებზე მოდიოდა. ამას დიდი ეკონომიკური მნიშვნელობა ჰქონდა. 

მოგეხსენებათ, მაშინ რა ხდებოდა, ეროვნული ბანკი კრედიტებს ძალიან დაბალ პროცენტებში გასცემდა, ჰიპერინფლაცია იყო და ყოველდღიურად ხდებოდა დოლარის კურსის ასახვა. ბირჟა იყო თერმომეტრი, რომელზეც ეროვნული ბანკისა და მთავრობის ქმედებები აისახებოდა. არავის სიამოვნებს, როცა თერმომეტრი მძიმე რეალობას აჩვენებს და დაიწყო შეტევები ინფრასტრუქტურაზე, რომელიც იმ დროს იყო: ბირჟა, საკლირინგო ინსტიტუტები, 800-მდე საბროკერო კომპანია (რომელთაგან 500 იყო აქტიური). ამ ყველაფრის გასანადგურებლად სამართალდამცავი სტრუქტურები მუშაობდნენ. არანაირი კრიმინალი არ აღმოუჩენიათ, უბრალოდ ეს სტრუქტურები მოისპო. ამას დაერთო ომი ქვეყანაში, ფინანსური პირამიდები და ფინანსური ინსტიტუტების მიმართ ნდობა მინიმუმამდე დავიდა. არ არსებობდა ნორმალური ფუნდამენტური კანონმდებლობა, რაც ქვეყანას სჭირდებოდა.

პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ამგვარი ბაზისი, პრაქტიკულად, USAID-მა (აშშ-ის განვითარების სააგენტო) შექმნა. მან 15 თუ 16 ქვეყანაში განახორციელა კაპიტალის ბაზრის განვითარების პროექტი. რუსეთსა და უკრაინაში 1993-94 წლებში განახორციელა. 1994 წელს ვთხოვდით ჩვენთანაც დაეწყოთ ამგვარი პროექტი, მაგრამ, სამწუხაროდ, USAID ის პოზიცია ასეთი იყო: ეს თქვენთვის ძალიან ადრეა, ახლა თქვენ ჰუმანიტარული დახმარება გჭირდებათ და რა დროს საფონდო ბაზარიაო! 

როდესაც კანონმდებლობა ჩანასახოვან მდგომარეობაში იყო და ინფრასტრუქტურა დაინგრა, სწორედ ამ დროს ქვეყანაში მასობრივი პრივატიზაცია დაიწყო. თუ, ვთქვათ, რუსეთსა და უკრაინაში ჯერ კანონმდებლობა შეიქმნა, რეგულატორი ჩამოყალიბდა და ამის მერე დაიწყეს მასობრივი პრივატიზაცია, ჩვენთან ყველაზე ცუდ დროს დაიწყო. მასობრივი პრივატიზაციის ერთ-ერთი მიზანი ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებისთვის ხელშეწყობა იყო, რადგან პრივატიზაციის შედეგად გაჩნდებოდა ფასიანი ქაღალდები, რომლებზეც ვაჭრობა დაიწყებოდა. მაგრამ პრივატიზაციამ საპირისპირო ეფექტი გამოიღო, ვინაიდან არ გვქონდა კანონმდებლობა, ინფრასტრუქტურა, რეგულატორი, არ იყო ნდობა ფინანსური ინსტიტუტების მიმართ. ამ მასობრივი პრივატიზაციის შედეგად გაჩნდა ნახევარი მილიონი აქციონერი, რომელთაც წარმოდგენა არჰქონდათ რისი მესაკუთრეები იყვნენ, ან რა უნდა ექნათ მათ ხელში აღმოჩენილი ფასიანი ქაღალდებისთვის. ამან დამატებითი ნიჰილიზმი შექმნა ამ მექანიზმის და ზოგადად, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მიმართ.

როგორც იქნა, რიგმა საქართველომდეც მოაღწია და 1998-ში USAID-მა აქ კაპიტალის ბაზრის განვითარების პროექტი დაიწყო. ეს პროექტი 1998-2000 წლებში მოქმედებდა და მის ფარგლებში შემუშავდა კანონი `ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ~. მნიშვნელოვანი ცვლილებები შევიდა `მეწარმეთა შესახებ~ კანონში, რომ ის ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ამერიკულ კონცეფციასთან ჰარმონიზებული ყოფილიყო. ამ პროექტის მეორე კომპონენტი იყო ფასიანი ქაღალდების ბაზრის დამოუკიდებელი რეგულატორის შექმნა და საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია შეიქმნა ზუსტად იმ მოდელის მიხედვით, რომელიც აშშ-ში 1933 წლიდან მოყოლებული დღემდე არსებობს. მესამე კომპონენტი იყო ინფრასტრუქტურის შექმნა. ინფრასტრუქტურა _ ეს არის საფონდო ბირჟა, ცენტრალური დეპოზიტარი, საფონდო ბირჟის წევრები _ საბროკერო კომპანიები, რომლებიც ბაზრის მთავარი მონაწილეები არიან. როგორც საბანკო სექტორი წარმოუდგენელია კომერციული ბანკების გარეშე, ისე საფონდო ბაზარი წარმოუდგენელია საბროკერო კომპანიების გარეშე. 

`საბროკერო კომპანია~ არის სპეციფიური ტერმინი, რომელიც ამერიკაში გამოიყენება. მათ `ბროკერ-დილერებსაც~ ეძახიან. რეალურად ესენი არიან საინვესტიციო ბანკები. ევროპაში ევროკავშირის დირექტივებით დამკვიდრებულია ტერმინი `საინვესტიციო ფირმა~. 

საკრედიტო მექანიზმი და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მექანიზმი 2 ალტერნატიული, კონკურენტი სფეროა

საბაზრო ეკონომიკის პირობებში ბიზნესის დაფინანსების 2 ძირითადი მეთოდი არსებობს. ერთი არის საკრედიტო მექანიზმი და მეორეა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მექანიზმი. საკრედიტო მექანიზმის მთავარი ინსტიტუტია კომერციული ბანკი, რომელიც ინვესტორებისგან დეპოზიტებს იღებს და გასცემს კრედიტებს. მეორე მექანიზმია, როდესაც კომპანია თვითონ უშვებს აქციებს, მათ საჯაროდ განათავსებს და ნებისმიერი მსურველი ყიდულობს ამ აქციებს სწორედ ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე. ლოლაძის განმარტებით, მეორე მექანიზმში უმნიშვნელოვანესი მომენტი არის ის, რომ ამ მექანიზმს ჰქვია ფასიანი ქაღალდების ბაზარი და არა უბრალოდ, ფასიანი ქაღალდები. თქვენ თუ ამას უბრალოდ, ფასიან ქაღალდებს დაარქმევთ, ეს ემსგავსება მანქანას, რომელიც არ დადის. ანუ ბაზრის გარეშე არ არსებობს მექანიზმი. თუ ბაზარი არ არსებობს, ფასიანი ქაღალდების მხოლოდ გამოშვების ფაქტი არის ამ უმნიშვნელოვანესი მექანიზმის პროფანაცია და მეტი არაფერი. 

გიორგი ლოლაძე შეგვახსენებს, რომ 1998-2000 წლებში, როდესაც ამერიკელები ჩვენთან ფასიანი ქაღალდების ბაზრის სფეროს საფუძვლებისჩამოყალიბებას ცდილობდნენ, მკაფიოდ იყო წარმოდგენილი, რომ საბანკო _ საკრედიტო მექანიზმი და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მექანიზმი _ ეს არის 2 ალტერნატიული, კონკურენტი სფერო, რომლებიც დამოუკიდებლად უნდა ვითარდებოდნენ. განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში ისინი პრაქტიკულად ერთ დონეზე არიან განვითარებული, რადგან საუკუნეების განმავლობაში ვითარდებოდნენ, მათ შორის არსებული კონკურენცია მათ განვითარებასაც უწყობს ხელს. ცხადია, შენ თუ საწყის პირობებში ორივე ერთნაირ მდგომარეობაში გაქვს, მაშინ ბუნებრივი კონკურენცია განვითარდება. მაგრამ თუ საწყის პირობებში ერთი ნულოვან დონეზეა და მეორე განვითარებული, მაშინ ნორმალურ კონკურენციას ადგილი არ ექნება. ზუსტად ამიტომ ტარდება რეფორმები, ხელი ეწყობა შესაბამისი მექანიზმების განვითარებას. ხელშეწყობა იმაში მდგომარეობს, რომ რასაც განვითარება სჭირდება, იმის სტიმულირება მოახდინო, ყოველ შემთხვევაში, დაიცვა იმისგან, რომ ჩანასახშივე არ ჩაკვდეს. 

საბჭოთა პერიოდში ბანკი, როგორც ინსტიტუტი, არავისთვის უცხო არ იყო. ხალხი მიჩვეული იყო ანაბრებზე თანხების განთავსებას და აქედან პროცენტული სარგებლების მიღებას, არსებობდა ბანკების შენობები, ხალხი, რომელიც ბანკებში მუშაობდა და ასე შემდეგ. ამიტომ საბჭოთა კავშირი რომ დაიშალა, როცა ფინანსებზე იყო ლაპარაკი, ერთადერთი, რაც პოსტ-საბჭოთა ადამიანს თავში მოსდიოდა, იყო ბანკი და ტოლობის ნიშანი იყო გატარებული ბანკებსა და ფინანსებს შორის. რაც შეეხება ფასიანი ქაღალდების ბაზარს, ეს იყო ბიზნესი, წილების ფლობა კერძო საკუთრებაში, სწორედ ის სფერო, რაც საბჭოთა პერიოდში არათუ აკრძალული, არამედ დასჯადიც იყო და შესაბამისად, ნაკლებად გასაგები იყო პოსტსაბჭოთა საზოგადოების ნებისმიერი წევრისთვის. შესაბამისად, ფინანსური სექტორი ბუნებრივად სწორედ კომერციული ბანკების მიმართულებით განვითარდა, რამაც საბოლოო ჯამში იმ სიტუაციამდე მიგვიყვანა, რომ ჩვენს ქვეყანაში ფინანსური ინსტიტუტების თითქმის 100% ბანკები გახდნენ. ნაწილობრივ განვითარება დაიწყო სადაზღვევო ინდუსტრიამ, რისი პროტოტიპიც ასევე საბჭოთა პერიოდშიც არსებობდა. იმისათვის, რომ ნორმალურად განვითარებულიყო ფასიანი ქაღალდების ბაზარიც, დაზღვევაც, მთავრობას შესაბამისი რეფორმები უნდა გაეტარებინა. ეს რეფორმები ნორმალურად წარიმართა ყოფილი საბჭოთა კავშირის რიგ ქვეყნებში, იგივე, ბალტიის ქვეყნებში, რუსეთში, უკრაინაში და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში. ჩვენთან თუ UშAID-ის ერთი პროექტი ჩატარდა 1998 წელს, მაგალითად, სომხეთში დღემდე სხვადასხვა პროექტია, პროცესი არ გაჩერებულა. ამ მიმართულებით აზერბაიჯანმაც სერიოზულად გაგვასწრო. 

გარიგებები კონკურენტულ და გამჭვირვალე გარემოში უნდა იდებოდეს

1998-2000 წლებში შეიქმნა ფასიანი ქაღალდების ინფრასტრუქტურა _ საფონდო ბირჟა, ცენტრალურიდეპოზიტარი, საფონდო ბირჟის წევრი დაახლოებით 40 საბროკერო კომპანია, ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორები და ეს ყველაფერი მუშაობდა იმისთვის, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი ეტაპობრივად, თანდათანობით სწორედ ამ საძირკველზე განვითარებულიყო. `საქართველოს საფონდო ბირჟამ~ პირველი ვაჭრობა 2000 წლის გაზაფხულზე დაიწყო. ვინაიდან კანონმდებლობა, ინფრასტრუქტურა, მარეგულირებელი ნორმალურად მუშაობდა, მოცულობებმა თანდათანობით ზრდა დაიწყო და 2006-07 წლებისთვის უკვე სერიოზულ მაჩვენებლებს მიაღწია. 

უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა, რომ ფასიანი ქაღალდების მთელი ეს ინდუსტრია დამოუკიდებლად შეიქმნა. მარეგულირებელი აბსოლუტურად დამოუკიდებელი იყო. ამ სფეროში ბანკებს პირდაპირი მონაწილეობა არ შეეძლოთ, შეეძლოთ მხოლოდ შვილობილი საბროკერო კომპანიების მეშვეობით. იმ კანონმდებლობაში ჩადებული ერთ-ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი პრინციპი იყო, რომ საბროკერო კომპანიები იყვნენ საფონდო ბირჟის მესაკუთრეები და არც ერთ მესაკუთრეს არ შეიძლებოდა ჰქონოდა 10%-ზე მეტი. ასევე, კომერციულ ბანკებს ერთად არ ჰქონდათ უფლება ჰქონოდათ 50%-ზე მეტი წილი საფონდო ბირჟაში მათი შვილობილი კომპანიების მეშვეობით. ეს დამცავი მექანიზმი ჩადებული იყო იმისთვის, რომ განვითარების საწყის ეტაპზე მყოფი ბაზარი კონკურენტ სფეროს არ ჩავარდნოდა ხელში და ის ნორმალურად განვითარებულიყო.

ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ფუნქციონირებისთვის ყველაზე მთავარია, რომ ბაზარზე იყოს კონკურენცია, გამჭვირვალე ფასწარმოქმნის მექანიზმები; გარიგებები კონკურენტულ და გამჭვირვალე გარემოში უნდა იდებოდეს და არა ისე, რომ 2 პირი იქ, სადაც მოისურვებს, ყოველგვარი გამჭვირვალობის გარეშე, დებს გარიგებას და ბირჟას აწვდის ინფორმაციას ფასის შესახებ. ცხადია, ეს კონკურენტული გარემო, გამჭვირვალე ფასწარმოქმნა არ არის. ობიექტური საბაზრო ფასის შექმნა ხდება შეჯიბრებითობის პრინციპზე, როდესაც ყველა მყიდველი და ყველა გამყიდველი მაქსიმალურად კონცენტრირებულია ერთ წერტილში, ერთსა და იმავე დროს. ამიტომ კანონში ზუსტად ეს ნორმა იყო ჩადებული; ანუ თუ რომელიმე კომპანია გადაწყვეტს, რომ მისი აქციები საფონდო ბირჟაზე იყიდებოდეს (საჯარო ბრუნვაში შემოვიდეს), ის უნდა დათანხმდეს იმაზე, რომ ამ ფასიან ქაღალდებზე გარიგებები დაიდება მხოლოდ საფონდო ბირჟაზე, ანუ კონკურენტულ, გამჭვირვალე გარემოში, რომელში მონაწილეობაც ყველა მსურველს (მყიდველს და გამყიდველს) შეეძლება და არ იქნება გაუგებარ ფასად გარიგებების დადების შესაძლებლობა. მავანნი ხშირად იტყუებიან, თითქოს მაშინ ყველა კომპანია იძულებული იყო, რომ ფასიან ქაღალდებებზე გარიგებები ბირჟაზე დაედო. არადა, საუბარია მხოლოდ იმ ფასიან ქაღალდებზე, რომლებიც ბირჟაზე იყო დარეგისტრირებული. 2000 ზემეტი სააქციო საზოგადოება იყო და ყველაზე უკეთეს დროს იქიდან 300 იყო (ახლა 129 არის) ბირჟაზე დაშვებული. ბირჟაზე რეგისტრირებულ ფასიან ქაღალდებზე მაშინ ყველა ჩვეულებრივი გარიგება საფონდო ბირჟაზევე უნდა დადებულიყო, მაგრამ თუ განსაკუთრებული ტიპის გარიგებები იყო (მაგალითად, სტრატეგიული ინვესტორი შემოდიოდა, დიდი ზომის გარიგება იყო, საკონტროლო პაკეტი იყიდებოდა), ასეთები კანონიდან გამონაკლისები იყო. ასეთი შემთხვევები დარეგულირებული იყო ფასიანი ქაღალდების კომისიის წესით, რომელშიც ყველა ეს გამონაკლისი მკაფიოდ იყო აღწერილი. 

ამერიკაშიც და ევროპაშიც მოქმედებს `გარიგების საუკეთესო პირობით შესრულების~ პრინციპი, რომლის თანახმად, ბროკერს მოეთხოვება ნებისმიერი ყიდვის თუ გაყიდვის დავალებისთვის მოიპოვოს საკუთარი კლიენტისთვის ყველაზე ხელსაყრელი ფასი. ესე იგი, თუ კლიენტი არის გამყიდველი, საბროკერო კომპანია დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ როდესაც კლიენტის ფასიან ქაღალდს ჰყიდის, ის იმ მომენტისთვის არსებულ საუკეთესო ფასად გაყიდის მას და თუ კლიენტი ფასიან ქაღალდს ყიდულობს, ის იმ მომენტისთვის არსებულ საუკეთესო ფასად იყიდის მას. იმის დასარწმუნებლად, რომ საუკეთესო ფასს სთავაზობ, ერთადერთი გზაა შენი კლიენტის განაცხადი საფონდო ბირჟაზე _ ანუ საჯარო, კონკურენტულ სივრცეში _ გაიტანო. ასეთ შემთხვევაში ვერავინ შემოგედავება, რომ იმ მომენტისთვის საუკეთესო ფასად გაყიდვა არ სცადე. ამიტომ ბუნებრივად ხდება, რომ თუ ეს ვალდებულება გაქვს, განაცხადი საფონდო ბირჟაზე უნდა გაიტანო. რა თქმა უნდა, ბირჟის გარეთაც იდება გარიგებები (ე.წ. ფიქსინგები), მაგრამ ეს არის სპეციფიკური ტიპის გარიგებები და ძალიან იშვიათი შემთხვევები.

წინა ხელისუფლების ინტერესები ბანკების ინტერესებს ემთხვეოდა 

რამ განაპირობა ცვლილებები, რაც 2007-08 წლებში `ფასიანი ბაზრის შესახებ~ კანონში განხორციელდა? გიორგი ლოლაძის აზრით, ეს არის ფუნდამენტური შეკითხვა და შეგვახსენებს, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი და საბანკო სექტორი 2 კონკურენტული სფეროა. ამას გარდა, ქვეყანაში არსებული კორპორაციების საკუთრების სტრუქტურა პირდაპირ კავშირშია იმასთან, თუ რა ტიპის პოლიტიკური გარემო და რა პოლიტიკური რეჟიმია ქვეყანაში. თუ ქვეყანაში არის ცენტრალიზებული რეჟიმი, რომელიც დაინტერესებულია, რომ ყველაფრის ცენტრალიზაცია და მონოპოლიზაცია ხდებოდეს და ყველაფერი ხელისუფლებაში მყოფ მცირე ჯგუფს ექვემდებარებოდეს, მაშინ ხელისუფლების პირდაპირი თუ ირიბი ხელშეწყობით გამოიკვეთება მესაკუთრეების, ბიზნესმენების მცირე ჯგუფი, რომელიც პრაქტიკულად ქვეყნის მთელ ქონებას ფლობს. ასეთი ტიპის ეკონომიკის დაფინანსება კი, ბუნებრივია ხორციელდება არა ფასიანი ქაღალდების ბაზრისმექანიზმებით (რომელიც მრავალი ათასი მესაკუთრის მიერ დივერსიფიცირებულ მფლობელობას გულისხმობს), არამედ საბანკო მექანიზმებით, თანაც ისეთით, სადაც იქნება 2-3 მსხვილი ბანკი, რომლებშიც მთელი ფინანსური ნაკადი გადის და თუ თქვენ, ხელისუფლება ამ საბანკო სტრუქტურებს აკონტროლებთ, მაშინ მთელ ფინანსურ ნაკადს აკონტროლებთ და თუ ბიზნესის მესაკუთრეობა დივერსიფიცირებული არ არის, მთლიანად ბიზნესს აკონტროლებთ და პრაქტიკულად, ყველაფერი თქვენს კონტროლს ქვეშაა. წინა ხელისუფლების პირობებში ეტაპობრივად ზუსტად ეს სისტემა იქმნებოდა, ხდებოდა საკუთრების მაქსიმალური კონსოლოდაცია და რამდენიმე ბანკში (ერთ მთავარ ბანკსა და კიდევ ორში) ფინანსური ნაკადების მაქსიმალური კონსოლიდაცია. ცხადად ჩანდა, რომ მთავარი ბანკი, რომელიც ამ ფუნქციას ემსახურებოდა, ორი პრემიერ-მინისტრის სახელთან იყო დაკავშირებული. ძნელი წარმოსადგენია, რომ უმსხვილესი ბანკი იმ ხელისუფლების დროს პირდაპირი პოლიტიკური კავშირების გარეშე ყოფილიყო წარმატებული, მით უმეტეს, რომ მათი ხელმძღვანელები პირდაპირ კავშირში იყვნენ მაშინდელ პრემიერ-მინისტრებთან. შესაბამისად, ის ხელისუფლება ფასიანი ქაღალდები ბაზრის განვითარებით დაინტერესებული არ იყო. ამასთან, მისი ინტერესები ბანკების ინტერესებს ემთხვეოდა. ის რეჟიმი კი დაინგრა, მაგრამ მთელი ფინანსური სისტემა ხომ ზუსტად იმ 2-3 ბანკზე დარჩა აგებული!

ჩვენმა მეგობარმა ამერიკელებმა 1998-2000 წლებში საფუძველი ჩაუყარეს ფასიანი ქაღალდების დამოუკიდებელი ინდუსტრიის განვითარებას. ეს საფუძველი იყო კანონმდებლობაში, მარეგულირებელსა და ინფრასტრუქტურაში. ამ 3 საყრდენს უნდა უზრუნველეყო ამ სფეროს დამოუკიდებელი განვითარება. არადა, 2007-2008 წლებიდან ეტაპობრივად მოხდა ამ სამი საყრდენის დანგრევა სწორედ კონკურენტი სფეროს და დაინტერესებული პოლიტიკური ჯგუფების მიერ. კერძოდ, 2007-08 წლებში მოხდა საკანონმდებლო ცვლილებები, რომლებმაც მოხსნა ის შეზღუდვები საფონდო ბირჟის საკუთრებაზე, რაც ზემოთ მოგახსენეთ.

მას მერე დღემდე არანაირი შეზღუდვა აღარ არის. დღეს საფონდო ბირჟაში მხოლოდ `საქართველოს ბანკს~ 46% ეკუთვნის, ბანკებთან აფილირებულ სტრუქტურებს ერთად კი _ 58%. ბირჟაზე ერთადერთი არასაბანკო საბროკერო კომპანია დარჩა `კავკასუს კაპიტალ ჯგუფი~, რომელსაც 10% აქვს, ხოლო არასაბანკო აქციონერებს ერთად აქვთ 42%.

საკუთრებაზე შეზღუდვის მოხსნასთან ერთად, მოიხსნა ბირჟაზე სავალდებულო ვაჭრობის მოთხოვნა და 95 98% ვაჭრობა ბირჟის გარეთ, ე.წ. `ნაცრისფერ~ ბაზარზე გავიდა. ამან, საბოლოო ჯამში, საფონდო ბაზრის მიმართ პოტენციურ თუ არსებულ ინვესტორებს ყოველგვარი ინტერესი დაუკარგა, რადგან ობიექტური ფასწარმოქმნა აღარ იყო და განადგურდა თანდათან მზარდი ლიკვიდურობა. გარდა ამისა, დამოუკიდებელი რეგულატორიგაუქმდა. ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია 2007 წლამდე არსებობდა, 2008-ში უკვე ფინანსური ზედამხედველობის სააგენტო შეიქმნა. მასში ჯერ მხოლოდ ფასიანი ქაღალდები და დაზღვევა შედიოდა. შემდეგ საბანკო ზედამხედველობა ეროვნულ ბანკს გამოეყო და ამ სააგენტოში შევიდა. დაახლოებით 1 წლის განმავლობაში სააგენტო ამ სამივე სფეროს არეგულირებდა. მერე ეს ზედამხედველობა ისევ ეროვნულ ბანკში შეიტანეს. ნაცვლად იმისა, რომ ფასიანი ქაღალდების სფეროს ჰყოლოდა დამოუკიდებელი რეგულატორი, რომლის მიზანი იქნებოდა ამ სფეროს განვითარება და ეს სფერო კომერციულ ბანკებთან ჯანსაღ კონკურენციაში იქნებოდა, ფასიანი ქაღალდების ბაზარი აღმოჩნდა უბედური გერის როლში, რომელსაც უკეთეს შემთხვევაში არაფერს ავნებდნენ, თორემ რეალურად მის განვითარებაზე არავინ იზრუნებდა. უფრო მეტიც შეიძლება ითქვას _ ბოლო წლების მოვლენები გვიჩვენებენ, რომ მარეგულირებელი ეროვნული ბანკი თავად უყურებს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინფრასტრუქტურას, როგორც კონკურენტს. როდესაც ფინანსური ინდუსტრიის 99,99% არის საბანკო სფერო, ბუნებრივია, რომ საერთო მარეგულირებელი ყველაზე მეტ ყურადღებას საბანკო სფეროს უთმობს და მის ინტერესებს ითვალისწინებს. დამოუკიდებელი მარეგულირებელი იყო მეორე ფაქტორი, მესამეა ინფრასტრუქტურა: ბირჟა, ცენტრალური დეპოზიტარი, საბროკერო კომპანიები, რეგისტრატორები. როგორც აღვნიშნეთ, თავდაპირველად იყო 40 მესაკუთრე საბროკერო კომპანია, საიდანაც ბანკებს ამ ბირჟაში ჯამში მაქსიმუმ 8-10% თუ ექნებოდათ ზუსტად იმ საკანონმდებლო შეზღუდვების გამო, რომელიც არსებობდა. `საქართველოს ბანკმა~ `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ აქციების ეტაპობრივად შესყიდვა დაიწყო. ადრე თუ სხვა საბროკერო კომპანიებს ფარულად ყიდულობდა, როცა ეს საკანონმდებლო შეზღუდვები მოიხსნა, უკვე ღიად აკეთებდა, `საქართველოს ბანკის~ წილი თანდათან იზრდებოდა და საბოლოო ჯამში, 46%-ს მიაღწია. 

წინა ხელისუფლების დროს არც ჰქონდათ ამის საჭიროება, რომ ინფრასტრუქტურას დაპატრონებოდნენ, რადგან რეალურად ამ ბაზრის განვითარებას ის ხელისუფლება არ უშვებდა. მაგრამ ახალი ხელისუფლების დროს, როდესაც 2007-08 წლებში განხორციელებული მანკიერი ცვლილებების განეიტრალების იმედი გაჩნდა, მოხდა პარადოქსი. ახალი ხელისუფლება რომ მოვიდა, საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტმა შეიმუშავა და წარადგინა შესაბამისი კანონპროექტი. 2013-ის გაზაფხულის ბოლოს და ზაფხულის დასაწყისში კანონპროექტმა რამდენიმე საკომიტეტო მოსმენა გაიარა და პლენარული სესიის დღის წესრიგშიც უნდა შესულიყო. კანონპროექტით შემოთავაზებული ერთ-ერთი ცვლილება დამოუკიდებელი მარეგულირებლის შექმნა იყო. დაზღვევაში ეს უკვე განხორციელდა და სამწუხაროდ, ფასიან ქაღალდებში ამის განხორციელებას შეეწინააღმდეგა იგივე ჯგუფი, რომელმაც 2007-08-ში იმ დამანგრეველი ცვლილებების ლობირება მოახდინა. უცბად გაჩნდა წერილები ეროვნული ბანკიდან, საბანკო ასოციაციიდან და ბიზნეს-ასოციაციიდან. ეს წერილები დაახლოებით ერთნაირი შინაარსის იყო, რომ დაუშვებელია ამ საკანონმდებლო ინიციატივის განხორციელება, რომ ცვლილებები კომპლექსურად უნდა მომზადდეს, რომ ჯერ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების კონცეფცია უნდა შემუშავდეს და მხოლოდ ამის შემდეგ გადაიდგას ნაბიჯები. ამავე დროს, ეს წერილები დაგზავნილი იყო პრემიერ-მინისტრთან, ფინანსთა მინისტრთან, ეკონომიკის მინისტრთან, ეროვნული ბანკის პრეზიდენტთან. ამის მერე მთავრობიდან პარლამენტში ზარები გაისმა, განხილვები გადავდოთ და საერთაშორისო ორგანიზაციებს ამ პრობლემის ფუნდამენტურად შესწავლაში დახმარება ვთხოვოთო. პარლამენტმა პოლიტიკური გადაწყვეტილება მიიღო და მთავრობას დაეთანხმა. 

რა ეწერა სინგლეტერის დასკვნაში 

ლოლაძის ინფორმაციით, ხელისუფლებამ ამ თემის შესწავლა მსოფლიო ბანკს სთხოვა. მსოფლიო ბანკმა კვლევის განხორციელებისთვის მსოფლიოში ერთ-ერთი საუკეთესო სპეციალისტი რობერტ სინგლეტერი დაიქირავა. იგი თავის დროზე USAID-ის მაღალი თანამდებობის პირი იყო, კურირებდა იმ 15 პროექტს, რომლებიც პოსტსაბჭოთა სივრცეში განხორციელდა. ძალიან კარგად იცოდა საქართველოს მაშინდელი სიტუაცია. ისიც ახსოვდა, რომ კომერციული ბანკების მფარველმა ეროვნულმა ბანკმა 1998-შიც მძაფრი წინააღმდეგობა გასწია, არ უნდოდა, რომ `ფასიანი ქაღალდების შესახებ~ კანონი იმ ფორმით მიღებულიყო, მაგრამ ვერაფერს გახდა. მაშინ აქ ჩამოსული ამერიკელები მაგრად იდგნენ, ძალიან მაღალი დონის პროფესიონალები იყვნენ. მერე, როდესაც ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისიის თავმჯდომარის თანამდებობაზე საერთაშორისო კონკურსი გამოცხადდა, სინგლეტერმა გაიმარჯვა და 2 წლის განმავლობაში პირველი თავმჯდომარე იყო. შემდეგ მან როგორც დამოუკიდებელმა ექსპერტმა გააგრძელა მუშაობა, უამრავ პროექტში მიიღო მონაწილეობა. სინგლეტერმა სერიოზული ანგარიში მოამზადა და ამ კვლევის მოკლე შინაარსის პრეზენტაცია 2014 წლის მარტში, მსოფლიო ბანკში ჰქონდა. 

მასზე გიორგი ლოლაძე და მისი რამდენიმე აქაური კოლეგაც იყვნენ დაპატიჟებულნი. იქ გავრცელდა ეს დოკუმენტი ინგლისურ ენაზე, რომელშიც კვლევის ძირითადი შედეგები იყო ასახული. თვითონ კვლევა მას მერე უნდა გამოქვეყნებულიყო, რაც საქართველოს ეროვნული ბანკიდან, ფინანსთა და ეკონომიკის სამინისტროებიდან შესაბამის კომენტარებს მიიღებდნენ. მოკლე შინაარსშიც ძალიან მკვეთრი შეფასებებია გაკეთებული, მაგრამ როგორც ამბობენ, თვით კვლევაში ყველა ნიუანსი დეტალურად და ძალიან სიღრმისეულად იყო განხილული. ზუსტად ამ მკვეთრმა შეფასებებმა განაპირობა, რომ ამ დოკუმენტს დღის სინათლის ხილვა არ ეღირსა, რაც ფორმალურად იმით აიხსნა, რომ ეს პროექტი იყო.

აი, მაგალითად, რა ეწერა სინგლეტერის დასკვნაში: 2007 წლის საკანონმდებლო ცვლილებების შედეგად გარიგებების უმრავლესობამ რეგისტრატორებსა და საბროკერო კომპანიებში გადაინაცვლა. 2013 წელს გარიგებების 94% საბროკერო კომპანიებთან და რეგისტრატორების დონეზე იყო დადებული. იმ დასკვნამდე მივდივართ, რომ საქართველოში პრაქტიკულად არსებობს 5 `ბირჟა~: `საქართველოს საფონდო ბირჟა~, ბირჟის გარე ფიქსინგი საბროკერო კომპანიებში და 3 რეგისტრატორი, ანუ 3 ადგილი, სადაც გარიგებები სრულდება. არარეგულირებული, არაოფიციალური ბაზრების გამოყენება ნიშნავს `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ და ცენტრალური დეპოზიტარის ფინანსური მდგრადობის დანგრევის გაგრძელებას, რაც პრაქტიკულად ნიშნავს საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინფრასტრუქტურის 2 საყრდენის გამოცლას. იმის გათვალისწინებით, რომ ერთი ბანკი (`საქართველოს ბანკი~) თავის სხვადასხვა როლში _ როგორც საინვესტიციო ფირმა (ანუ საბროკერო კომპანია) რომელსაც აქვს ბაზრის 82%, როგორც რეგისტრატორი რომელსაც აქვს რეგისტრატორების ბაზრის 60% და როგორც საფონდო ბირჟის მთავარი მესაკუთრე რომელსაც აქვს 46% (მაშინ 44% ჰქონდა) _ ასე წარმოუდგენელ დომინირებას ახდენს სიტუაციაზე, ეს ნიშნავს, რომ საქართველოს კაპიტალის ბაზარი ამ სტატუს-კვოში იქნება ჩაკეტილი მანამ, სანამ მარეგულირებელი, ან საქართველოს მთავრობა რეფორმების განხორციელების მკვეთრ ნაბიჯებს არ გადადგამსო.

არასაბანკო აქციონერები იმედოვნებდნენ, რომ მთავრობა ამ დასკვნაზე რეაგირებას მოახდენდა, რომ ერთწლიანი პაუზის მერე, ბოლოს და ბოლოს, ინიცირებული საკანონმდებლო ცვლილების განხილვა დაიწყებოდა, მაგრამ მთავრობა `მწვანე შუქს~ არ ანთებდა.

ვისი ინტერესების გამომხატველია `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ ხელმძღვანელობა

იმ 3 კომპონენტიდან, რომლებიც ფასიანი ქაღალდების საყრდენებია (კანონმდებლობა, მარეგულირებელი და ინფრასტრუქტურა), დარჩენილი ბოლო ბასტიონი იყო საფონდო ბირჟა, რომელიც ჯერ კიდევ ცდილობდა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების სწორი მიმართულების შენარჩუნებას და ბანკებისთვის წინააღმდეგობის გაწევას. გიორგი ლოლაძის ინფორმაციით, საფონდო ბირჟის 12-კაციან სამეთვალყურეო საბჭოში ყოველთვის იყო ბალანსი იმისა, რომ ამ სფეროთი დაინტერესებული ყველა ჯგუფი ყოფილიყო გათვალისწინებული. საბჭოში იყვნენ ბანკების, საბროკერო კომპანიების, სადაზღვევო კომპანიების წარმომადგენლები და დამოუკიდებელი წევრები. 

ბანკების 4-5 წარმომადგენელი ყოველთვის იყო. სამეთვალყურეო საბჭო 4 წლის ვადით ირჩევა. ძველს ვადა გასდიოდა და 2014 წლის 30 მაისს დანიშნული იყო კრება, რომელზეც ახალი სამეთვალყურეო საბჭო უნდაარჩეულიყო. 

`საქართველოს ბანკმა~ 12-კაციან საბჭოში შესაყვანად ოფიციალური წერილით 8 კანდიდატი (მათ შორის ირაკლი გილაური, `საქართველოს ბანკის~ არსებული და ყოფილი თანამშრომლები) წარადგინა. კრება კვორუმის არარსებობის გამო არ ჩატარდა და 16 სექტემბერისთვის ხელახლა დაინიშნა. 1 თუ 2 სექტემბერს უკვე დომინანტმა აქციონერთა საბანკო ჯგუფმა (58%, რომელშიც, თავის მხრივ, `საქართველოს ბანკს~ 80% ეკუთვნის) ასევე ოფიციალური წერილით წარმოადგინა 12-კაციანი საბჭოს წევრობის 12 კანდიდატი, საიდანაც 10 ბანკირი (ამ ათში 8 `საქართველოს ბანკის~ არსებული და ყოფილი თანამშრომელი) და 2 ასე ვთქვათ `დამოუკიდებელი პირი~ იყო. კრება ჩატარდა. ეს იყო რევოლუცია, ბოლო ბასტიონი აიღეს. მანამდე, ზაფხულის განმავლობაში არასაბანკო მესაკუთრეებმა და ბირჟის ხელმძღვანელობამ უამრავი წერილი მისწერეს პრემიერ-მინისტრს, პარლამენტის თავმჯდომარეს, მინისტრებს, ეროვნულ ბანკს და აფრთხილებდნენ, რომ ასეთი რამ მზადდებოდა. სამწუხაროდ, ამ წერილებმა არანაირი ეფექტი არ გამოიღო. 

საბოლოო ჯამში, ახალი სამეთვალყურეო საბჭო მთლიანად ბანკების წარმომადგენლების (ანუ საფონდო ბირჟის აქციათა 58%-ის მფლობელთა) მიერ დაკომპლექტდა. მასში დანარჩენი 42%-ის და არც არასაბანკო საბროკერო კომპანიების არც ერთი წარმომადგენელი არ არჩეულა. 

ახალმა სამეთვალყურეო საბჭომ ახალ გენერალურ დირექტორად დანიშნა გიორგი ფარესიშვილი, რომელიც წლების განმავლობაში `საქართველოს ბანკში~ წამყვან თანამდებობებზე მუშაობდა. რადგან `საქართველოს საფონდო ბირჟა~ ცენტრალური დეპოზიტარის 99%-ს ფლობს, ამიტომ ბირჟის გენერალურმა დირექტორმა (კრების მოწვევა საჭირო არ იყო) ცენტრალური დეპოზიტარის ხელმძღვანელობა იმ დღესვე შეცვალა. იგივეს გაკეთება უნდოდათ სიდიდით მეორე რეგისტრატორ `კავკასრეესტრში~, რომელსაც `საქართველოს ბანკი~ ჯერჯერობით ვერ დაეპატრონა, მაგრამ დაპატრონების იმედი ჰქონდა. ეს რეგისტრატორი 1998 წელს გიორგი ლოლაძის, ვახტანგ სვანაძის და მერაბ მემარნიშვილის ინიციატივით დააფუძნდა და მერე მისი საკონტროლო პაკეტი (56%) `საქართველოს საფონდო ბირჟას~ გადაეცა, მაგრამ ნაწილობრივ თვითონაც დარჩნენ აქციონერებად. მის სამეთვალყურეო საბჭოში დღეს ეს 3 პიროვნებაა. ბირჟის ახალ ხელმძღვანელობას `კავკასრეესტრის~ სამეთვალყურეო საბჭოს შეცვლა კი უნდა, მაგრამ საბჭო 4 წლითაა არჩეული და მას ვადა ჯერ არ გასვლია; თანაც სამეთვალყურეო საბჭოს ცვლილებას, `კავკასრეესტრის~ წესდების მიხედვით, აქციონერთა ხმების 75% სჭირდება, რაც ბირჟის დღევანდელ მენეჯმენტს არ გააჩნია, ამიტომ მიუხედავად დიდი სურვილისა, საბჭო ვერ შეცვალეს. 

საერთოდ, რას წარმოადგენენ რეგისტრატორები? საქმე ისაა, რომ საჯარო რეესტრში აღრიცხულია საკუთრების უფლებები ყველა საწარმოში, გარდა სააქციოსაზოგადოებებისა; ხოლო სააქციო საზოგადოებების მესაკუთრეთა უფლებები (ანუ ვინ არის მესაკუთრე) აღრიცხულია ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორებში. დღეს 3 რეგისტრატორი არსებობს. ერთია `საქართველოს ფასიანი ქაღალდების გაერთიანებული რეგისტრატორი~, რომლის 100%-იანი მფლობელია `საქართველოს ბანკი~ და რომელიც რეგისტრატორთა ბაზრის 60%-ს აკონტროლებს. მეორეა `კავკასრეესტრი~, რომელსაც დარჩენილი ბაზრის უდიდესი ნაწილი უჭირავს. `საქართველოს ბანკს~, რომელიც დღეს რეალურად აკონტროლებს `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ მმართველ ორგანოს, აქვს რა ბირჟის 46%, საბოლოო ჯამში ყველა რეგისტრატორზე სრული კონტროლის განხორციელება უნდა. ლოლაძის მტკიცებით, `საქართველოს ბანკის~ საკუთრებაში არსებული რეგისტრატორი ბაზრის 60%-ს ფლობს და თუ `კავკასრეესტრის~ მართვასაც ჩაიგდებს ხელში, თითქმის მთელი სააქციო საზოგადოებების მესაკუთრეთა უფლებები მათი კონტროლის ქვეშ აღმოჩნდება. 

ფარესიშვილი, რომელიც წესით საფონდო ბაზრის ინდუსტრიის დამცველი უნდა იყოს, სინამდვილეში არის ბანკების მიერ მივლინებული პიროვნება, ის არ არის ფასიანი ქაღალდების ბაზრის წარმომადგენელი, არამედ ბანკების წარმომადგენელია. ის ბანკებმა დანიშნეს და მათ ინტერესებს ატარებს. დანარჩენი 42%-ის ინტერესებს ის არ წარმოადგენს. 

სადისკუსიო დოკუმენტი

ამასობაში 2014 წლის სექტემბრის ბოლოს მთავრობის განკარგულებით შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი, რომელშიც სინგლეტერიც შედის. უკვე საქართველოს სამთავრობო ჯგუფის სახელით ანგარიშის მოსამზადებლად სინგლეტერმა რამდენიმე თვე იმუშავა. ეს დოკუმენტი საჯაროა, სადისკუსიოდ ითლება. 

ეკონომიკის სამინისტროს საიტზე მაისის ბოლოს ინგლისურად გამოქვეყნდა, ივნისის ბოლოს კი მისი ქართული თარგმანი დაიდო. დისკუსიების ჩატარება ივნის-ივლისში იყო გათვალისწინებული. პირველი დისკუსია 30 ივნისს გაიმართა. დოკუმენტის განხორციელება 2015 წლის სექტემბერში უნდა დაიწყოს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, წინა კვლევა, რომელიც დამოუკიდებელი ექსპერტის მიერ იყო განხორციელებული, 2014-ის გაზაფხულზე დასრულდა; იქ გაცილებით მწვავე შეფასებები იყო გაკეთებული; თუმცა იმ კვლევას დღის სინათლე არ ეღირსა. ახალი კვლევის ოფიციალური თანაავტორები, გარდა სინგლეტერისა, არიან ეკონომიკის და ფინანსთა მინისტრები და ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი. ლოლაძის თქმით, სწორედ ამიტომ გასაკვირი არაა, რომ აქ გაცილებით შერბილდა ის მწვავე შეფასებები, რაც თავდაპირველ კვლევაში იყო გაკეთებული. თუმცა, დაკვირვებული მკითხველი აქაც შეძლებს ამოკრიფოს ის უმნიშვნელოვანესი პროფესიული დასკვნები, რაც თავდაპირველ დოკუმენტში მკაფიოდ იყო გაცხადებული, კერძოდ: რომ ბანკებთან ასოცირებული საინვესტიციო ფირმებისა და ბანკებთან არააფილირებული საბროკეროებისთვის ამჟამინდელი „არანეიტრალური (არასამართლიანი) სათამაშო მოედნის~ არსებობა არის ამ კვლევის გამჭოლი თემა. ეს მოუგვარებელი პრობლემა უარყოფითად მოქმედებს როგორც ფინანსებზე ხელმისაწვდომობასა და ინვესტორებზე, ასევე კაპიტალის ბაზრის საკუთრებასა და ოპერაციებზე; რომ სამუშაო ჯგუფი მოუწოდებს `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებისას, გათვალისწინებული იყოს შემდეგი სამი ასპექტი: 

- პირველი: რეკომენდებულია, რომ ბირჟის მესაკუთრეობა იყოს უფრო ფართო, დივერსიფიცირებული. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გაცილებით სასარგებლო იქნება თუ უარს ვიტყვით იმ სიტუაციაზე, როცა ერთ ბანკთან აფილირებულ საბროკერო კომპანიას აქვს დომინანტური კონტროლი საფონდო ბაზრის მთელს ინდუსტრიაზე; ეს ხელს შეუწყობს სხვა საბროკერო კომპანიების ინტერესის გაზრდას ბირჟის, როგორც ინსტიტუტის მშენებლობაში;

- მეორე: ახალი საოპერაციო რეჟიმი არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული ბანკებთან არააფილირებული საბროკერო კომპანიებისთვის; იმგვარი საოპერაციო რეჟიმის ჩამოყალიბება, რომელშიც მხოლოდ ბანკებთან აფილირებული საბროკერო კომპანიები მონაწილეობენ, დააბრუნებს (დატოვებს) საქართველოს ე.წ. „ბანკ-ცენტრულ~ ფინანსურ სისტემაში (!);

- მესამე: რეკომენდებულია, რომ ბანკებთან არააფილირებულ ბირჟის წევრ საბროკერო კომპანიებს ადექვატური წარმომადგენლობა ჰქონდეთ სსბ-ის სამეთვალყურეო საბჭოში;

_ თუ საქართველოს მართლაც სურს, რომ უფრო დივერსიფიცირებული ფინანსური სისტემა ჰქონდეს, მან თანაბარი შესაძლებლობები უნდა უზრუნველყოს იმ ინსტიტუტებისთვის, რომლებიც ბანკებთან არ არიან აფილირებული. ეს არის სამართლიანი თამაშის წესების (ნეიტრალური სათამაშო მოედნის) პრინციპი (!).

ვიმეორებთ, ეს არის რეკომენდაციები, რომლებიც ჩამალულია ზოგიერთ აბზაცსა და სქოლიოში. ლოლაძემ ამოკრიფა, როგორც მისი აზრით, უმნიშვნელოვანესი.

მითი, რომ საქართველოში ფული არ არის, ტყუილია 

ძალიან მნიშვნელოვანია `საქართველოს ბანკის~ აქციების თემა. როგორც იცით, 2004 წლიდან მოყოლებული 2006 წლამდე `საქართველოს ბანკის~ აქცია იყო ყველაზე პოპულარული, ყველაზე ლიკვიდური აქცია და ყველაზე დიდი აჟიოტაჟი მასზე იყო. ლოლაძის ინფორმაციით, ამ აქციის ფასი 1 ლარიდან 33 ლარამდე გაიზარდა და მასზე უდიდესი ბრუნვაც იყო. 2006 წელს, 2003 წელთან შედარებით, `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ ბრუნვა 100-ჯერ გაიზარდა და ამაში მთავარი წვლილი სწორედ `საქართველოს ბანკის~ აქციებმა შეიტანეს. ხშირად ამბობენ, რა კარგი საქმე გაუკეთებიალადო გურგენიძეს და `საქართველოს ბანკსო~! ლოლაძის თქმით, იმ პერიოდში პირადად ლადო გურგენიძემ ნამდვილად ძალიან კარგი საქმე გააკეთა, ვინაიდან მათი აქციების პოპულარიზაციას ყველანაირად შეუწყო ხელი და ძალიან ბევრ უცხოელ ინვესტორთან, უმსხვილეს ფონდებთან სწორედ `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ ინფრასტრუქტურის და ცენტრალური დეპოზიტარის მეშვეობით მოხდა ყველა ამ გარიგების დადება. სწორედ `საქართველოს საფონდო ბირჟამ~, იმ კანონმდებლობამ, რომელიც 2006 წლამდე არსებობდა, იმ ინფრასტრუქტურამ, იმ დამოუკიდებელმა მარეგულირებელმა, რომელიც მაშინ არსებობდა, უზრუნველყო აბსოლუტურად ნორმალური ფუნქციონირება და ასეთი ზრდა. როდესაც საინტერესო ფასიანი ქაღალდი გაჩნდა, დადასტურდა, რომ ყველა ეს მექანიზმი ძალიან კარგად მუშაობს, ამ ყველაფერს საქართველოში აზრი აქვს და ამ ყველაფრის მიმართ საქართველოში ინტერესი არის. დაამსხვრია ის მითი, ვითომდა საქართველოში ფასიანი ქაღალდების ბაზარს მომავალი არა აქვს; რომ მის მიმართ ინტერესი ხალხს არ გააჩნია. და ზუსტად ეს ფაქტი, რომ ეს ყველაფერი დაიმსხვრა, კონკურენტი ინდუსტრიისთვის ძალიან სახიფათო აღმოჩნდა; მაშინ კონკურენტმა ინდუსტრიამ აღმოაჩინა, რომ ხალხს უკვე დეპოზიტებიდან ფული გამოჰქონდა, ხალხს ალტერნატიული მექანიზმის მიმართ ინტერესი გაუჩნდა. 

სასწრაფოდ გადაიდგა ნაბიჯები. სასწრაფოდ იყო მიღებული `საქართველოს ბანკის~ ფასიან ქაღალდებზე ძირითადი ლიკვიდობის საქართველოდან ლონდონში გატანის გადაწყვეტილება. ეს პროცესი ეტაპობრივად განხორციელდა და 2012-ში უკვე 99% იქნა გატანილი საქართველოდან. ამჟამად 99,6%-ია ლონდონში, აქ კი 0,4%-ზე ნაკლები დარჩა. აქ უნდა იყოს მითი, რომ საქართველოში ფული არ არის, რაც ტყუილია; დღეს საბანკო დეპოზიტებზე თითქმის 14 მილიარდია. ანუ ხდება მცდარი შეხედულების დამკვიდრება, თითქოს საქართველოში ფული არ არის და ამიტომ თუ ფასიანი ქაღალდების საჯარო შეთავაზება გინდა, ეს აუცილებლად უცხოეთში უნდა გააკეთო! შარშან ზუსტად იგივე `თიბისიმაც~ გააკეთა. ანუ, ეს ერთი, რომ აქციები ლონდონში გაიტანეს; მეორე, დარტყმა მიაყენეს 2007 08 წლების საკანონმდებლო ცვლილებებით.

კიდევ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მომენტი: 2004 დან მოყოლებული, უმსხვილესი საბირჟო ოპერატორი OMX (შემდგომში NASDAQ OMX) ჩვენი ბირჟით დაინტერესდა. წლების განმავლობაში სიტუაციის საფუძვლიანი შესწავლის შემდეგ `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ აქციონერებს გაუკეთა ბირჟის შესყიდვის ოფიციალური წინადადება. 2007 წელს იგი მზად იყო ამაში 2,6 მლნ ევრო გადაეხადა, რაც ბირჟის მაშინდელ საბალანსო ღირებულებას დაახლოებით 8-ჯერ აღემატებოდა. რა თქმა უნდა, ამ შეთავაზებით აქციონერების უმრავლესობა ძალიან კმაყოფილი იყო და მზად იყო მიეყიდა. ერთადერთი, ვინც წინააღმდეგობაგამოხატა, ეს იყო `საქართველოს ბანკის~ ჯგუფი ლადო გურგენიძის მეთაურობით და გიორგი ფარესიშვილის აქტიური ჩართულობით. მერე ლადო გურგენიძე პრემიერ-მინისტრი გახდა და ყველაფერი გაკეთდა, რომ ეს გარიგება ჩაშლილიყო. ამის მერე მოხდა ზუსტად იმ დარტყმების მიყენება, რაც ზემოთ აღვნიშნეთ. ანუ კანონმდებლობა დაანგრიეს, მარეგულირებელი სააგენტოში შეიყვანეს, საუკეთესო ფასიანი ქაღალდი ქვეყნიდან გაიტანეს; პრემიერ-მინისტრი ფასიანი ქაღალდების ბაზარს მხარს არ უჭერდა. მყიდველი ყველაფერს უყურებდა და ბუნებრივია, თავს იკავებდა. ამას დაემატა ომი 2008-ის ზაფხულში და საბოლოო ჯამში, NASDAQ OMX-მა მუშაობა სომხეთში გააგრძელა. ახლა იქ ძალიან შორს არიან წასული, მათ შორის საპენსიო რეფორმა NASDAQ OMX-ის დახმარებით განხორციელდა. ყველაფერი, რაც ჩვენ ვიცოდით, რომ აქ უნდა გაკეთებულიყო და რისი გაკეთებაც გვინდოდა, იქ უკვე განახორციელეს. არადა, მაშინ ისინი ძალიან იყვნენ დაინტერესებული საქართველოს საფონდო ბაზრის განვითარებით; ამბობდნენ, მარტო სომხეთი ძალიან პატარა ქვეყანაა, ჩვენ გვინდა ერთიანი კავკასიის ბაზრის შექმნაზე ვიმუშაოთო. სამწუხაროდ, ეს ყველაფერი არ განხორციელდა და ამაში ლომის წილი, რა თქმა უნდა, მიუძღვის `საქართველოს ბანკს~, ლადო გურგენიძეს და მის გუნდს, რომელიც დღეს ბირჟის მმართველ ორგანოში დომინირებს.

`საქართველოს საფონდო ბირჟის~ აქციონერთა 29 მაისის კრების შესახებ 

მოკლედ შევეხებით `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ აქციონერთა კრებას, რომელიც ა.წ. 29 მაისს ჩატარდა. ლოლაძის ინფორმაციით, ბანკების წარმომადგენლებმა ბირჟის სამეთვაყურეო საბჭო სრულად კი დააკომპლექტეს, მაგრამ ისინი ვერ იღებენ ზოგიერთი ტიპის გადაწყვეტილებებს, რასაც ხმების 75% სჭირდება, რადგან დანარჩენ აქციონერებს 42% აქვთ. მაგალითად, ვერ აღწევენ იმას, რომ შეცვალონ წესდება, გაზარდონ ან შეამცირონ კაპიტალი, გამოუშვან ახალი აქციები. 29 მაისის კრების დღის წესრიგში შეიტანეს `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ კაპიტალის გაზრდა, ახალი აქციების გამოშვება და დღეს თუ 3 მლნ აქციაა, დამატებით კიდევ 4 მლნ აქციის გამოშვება მოინდომეს, მაგრამ თუ რა მიზნით უნდა გამოეშვათ, ამის დასაბუთება არ წარმოადგინეს. იმ შემთხვევისთვის, თუ ეს საკითხი არ გავიდოდა, 8 მაისს, სამეთვალყურეო საბჭოს (რომელიც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, სრულად დაკომპლექტებულია ბირჟის აქციონერთა საბანკო უმრავლესობით) დავალებით, გიორგი ფარესიშვილმა განახორციელა უპრეცედენტო რამ _ დააფუძნა საკუთარი ორგანიზაციის კონკურენტი `თბილისის საფონდო ბირჟა~, რომელშიც `საქართველოს საფონდო ბირჟამ~ 100 ლარი შეიტანა და რომლის გაცხადებული საწესდებო კაპიტალი 10 მლნ ლარია, ანუ მას 10 მლნლარის აქციების გაყიდვა შეუძლია; ამასთან, კრების დღის წესრიგში ეწერა, რომ თუ კაპიტალის გაზრდის და ახალი აქციების გამოშვების საკითხი (რასაც ხმების 75% სჭირდებოდა) არ გავიდოდა, მაშინ განხილული იქნებოდა საბირჟო საქმიანობისთვის აუცილებელი აქტივების და უფლებების `თბილისის საფონდო ბირჟისთვის~ გადაცემის საკითხი. ასეთი დღის წესრიგით გამოაცხადეს კრება. ბუნებრივია, უმცირესობაში მყოფმა აქციონერებმა თავიანთი უფლება გამოიყენეს და თითოეულ ამ საკითხზე ახსნა-განმარტება კრებამდე მოითხოვეს, რაზეც დირექტორმა უპასუხა, მათი კითხვები დღის წესრიგის საკითხად იქნებოდა განხილული. მართლაც, კრებაზე ყველა ამ საკითხზე მსჯელობა გაგრძელდა და პრაქტიკულად, არასაბანკო აქციონერებმა ვერც ერთ კითხვაზე პასუხი ვერ მიიღეს. იგივე კაპიტალის გაზრდასთან დაკავშირებით არანაირი ბიზნეს-გეგმა წარმოდგენილი არ იყო. მათთვის ფარესიშვილის სიტყვიერი შეპირებები და `განმარტებები~ მიუღებელი აღმოჩნდა და საკითხი არ გავიდა, რადგან ამას ხმათა 75% სჭირდებოდა, რაც ბანკებს არ ჰქონდათ. მაგრამ სამწუხაროდ აქციონერთა 42%-ის წინააღმდეგობის მიუხედავად გავიდა ბირჟის მთავარი აქტივების და უფლებების გადაცემის საკითხი ახლად დაფუძნებული კონკურენტი `თბილისის საფონდო ბირჟისთვის~ (რაც ამ უკანასკნელისთვის საბირჟო ლიცენზიის ასაღებად იყო აუცილებელი), ანუ `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ განადგურების ხარჯზე ახალი ბირჟის დაფუძნება, რომელშიც პრაქტიკულად მხოლოდ ბანკები იქნებიან. რა მოხდა, 100%-ით ხომ `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ არისო?! ახლა არის 100%, მაგრამ ეს მანამ, სანამ მხოლოდ 100 ლარია ჩადებული. მაგრამ ნებადართული ხომ 10 მილიონი აქციის გამოშვებაა! კითხვაზე, თუ ამას რისთვის აკეთებდნენ, უპასუხეს: ცენტრალურ დეპოზიტარში რომ ფული ჩავდოთო! ანუ აქ ძალიან გაშიშვლდა მათი სურვილი, რომ ან აქ აეღოთ სრული კონტროლი სხვა აქციონერთა წილის შემცირების და მათი განდევნის გზით (ამიტომ უნდოდათ `საქართველოს საფონდო ბირჟის~ კაპიტალის გაზრდა) და თუ აქ სრულ კონტროლს ვერ აიღებდნენ, ეს სტრუქტურა მოეკლათ, გაენადგურებინათ და მთავარი აქტივები და ბიზნესი იმ ახალ სტრუქტურაში გადაეტანათ, რომელსაც სრულად გააკონტროლებენ.

მინორიტარმა (42%-ის მქონე) აქციონერებმა ეს გადაწყვეტილება გაასაჩივრეს სასამართლოში კრების ოქმის ხელმოწერისთანავე (ოქმის შედგენა თითქმის ერთი თვე გაჭიანურდა) და გააფრთხილეს საქართველოს ეროვნული ბანკი, რომ თავი შეეკავებინა `თბილისის საფონდო ბირჟისთვის~ ლიცენზიის გაცემაზე, 29 ივნისს სასამართლომ აკრძალა `თბილისის საფონდო ბირჟისთვის~ აქტივების გადაცემა, სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება ეცნობა `საქართველოს საფონდო ბირჟას~ და საქართველოს ეროვნულ ბანკს. მიუხედავად ამისა, როგორც 9 ივლისის `საკანონმდებლო მაცნედან~ გახდა ცნობილი, ეროვნულმა ბანკმა, როგორც ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულატორმა და ზედამხედველმა, იგნორირება გაუკეთა არა მარტო აქციონერთა მოთხოვნას, არამედ სასამართლო გადაწყვეტილებასაც კი და 3 ივლისს `თბილისის საფონდო ბირჟაზე~ მაინც გასცა საბირჟო ლიცენზია.

საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის თემა იმდენ პლასტს შეიცავს, რომ ერთ წერილში ყველას ვერ შევეხებით, თუმცა ამ თამაზე მსჯელობას მომავალშიც გავაგრძელებთ და აზრის გამოხატვის საშუალებას ნებისმიერ დაინტერესებულ პირს მივცემთ. 

დალი ჩიკვაიძე