ვინ უნდა დაადგინოს კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესი?

ჩვენი ქვეყნის ოფიციალურ დოკუმენტებში პირველი ჩანაწერი კომერციულ ბანკებში საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი ერთიანი საბუღალტრო აღრიცხვის ანგარიშთა გეგმის დანერგვის დაწყების შესახებ გაჩნდა პარლამენტის 1996 წლის 20 სექტემბრის დადგენილებაში "ეროვნული ბანკის ფულად-საკრედიტო და სავალუტო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების შესახებ 1996 წელს". შემდეგ, ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის 17.02.1999 წლის #52 წერილით საბანკო დაწესებულებებს დაავალდებულეს, რომ ყოველწლიურად ჩაეტარებინათ საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი სრულმასშტაბიანი გარე აუდიტი. გარე აუდიტორის მიერ მომზადებული სრულმასშტაბიანი დასკვნა უნდა მოიცავდეს მინიმუმ შემდეგ ინფორმაციას:

სრული საფინანსო ანგარიშგება, ანალიზი და დასკვნები, კაპიტალის ანალიზი, აქტივების ხარისხის ანალიზი, მენეჯმენტის შეფასება, შემოსავლიანობის ანალიზი, ლიკვიდობის ანალიზი. საბანკო დაწესებულებათა ხელმძღვანელებმა ყოველწლიური გარეაუდიტორული შემოწმების დამთავრებისთანავე უნდა შეისწავლონ, გააანალიზონ და შეასწორონ აუდიტორების მიერ გამოვლენილი ხარვეზები და არასწორი პროცედურები, გაითვალისწინონ მათი რეკომენდაციები. წერილში ისიც  იყო აღნიშნულია, რომ თუ ბანკის ფინანსური მდგომარეობა არ იძლევა საერთაშორისო აუდიტური კომპანიის მოწვევის საშუალებას, ბანკის ხელმძღვანელობა უფლებამოსილია მიმართოს სხვას, რომელსაც აქვს საქართველოს პარლამენტთან არსებული აუდიტორული საქმიანობის საბჭოს მიერ გაცემული ლიცენზია და სრულმასშტაბიანი გარე აუდიტის ჩატარების პროფესიული შესაძლებლობა. "კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ" კანონში 2001 წლის 23 ოქტომბრის ცვლილებებით საბანკო დაწესებულების ვალდებულებას ისიც დაემატა, რომ ბეჭდვით ორგანოში უნდა გამოექვეყნებინა გარეაუდიტორული დასკვნა და საქართველოს ეროვნული ბანკის წესებით განსაზღვრული ფინანსური ანგარიშგებაც.
5 წლის შემდეგ ეროვნულმა ბანკმა გამოუშვა "კომერციული ბანკის ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობის წესი", რომელშიც ნათქვამია, რომ ქვეყანაში საბაზრო დისციპლინის განმტკიცებისა და საბანკო სექტორისადმი საზოგადოების ნდობის ამაღლებისათვის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა საბანკო სექტორის ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობა; საბანკო სექტორის ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობა მიიღწევა კომერციული ბანკების მიერ ფინანსურ ანგარიშგებათა საჯაროობით; კომერციული ბანკების ფინანსურ ანგარიშგებათა საჯაროობა დაეხმარება დაინტერესებულ პირებს ეკონომიკური გადაწყვეტილების მიღებაში, რაც დადებით ასახვას ჰპოვებს როგორც თავად  ბანკების, ისე საზოგადოების ეკონომიკურ განვითარებაზე; კომერციული ბანკების ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობის გაუმჯობესებისათვის ბანკები ვალდებული არიან წლიური აუდიტირებული ფინანსური ანგარიშგების გამოქვეყნების პარალელურად განახორციელონ ფინანსური ანგარიშგებების გამოქვეყნება კვარტალურად; კვარტალური და აუდიტირებული წლიური ფინანსური ანგარიშგებები უნდა გამოქვეყნდეს ამ წესის დანართის შესაბამისად; აუდიტირებულ წლიურ ფინანსურ ანგარიშგებასთან ერთად ბანკმა უნდა გამოაქვეყნოს გარეაუდიტორების მიერ მომზადებული აუდიტორული დასკვნა.

2008 წლის 22 იანვარს საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელმა დავით ამაღლობელმა გამოსცა ბრძანება #15, რომლითაც: 1) დამტკიცდა კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების თანდართული წესი; 2) საქართველოში მოქმედ ყველა კომერციულ ბანკს, მათ შორის უცხოეთის ბანკის ფილიალსა და შვილობილ ბანკს, დაევალა უზრუნველეყო 2008 წლის და ყველა შემდეგი წლის წლიური ფინანსური ანგარიშგების გარეაუდიტორული შემოწმების მიზნით, 2008 წლის 1 აპრილამდე გარე აუდიტორთან გაფორმებული ხელშეკრულების გადასინჯვა და მისი "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესით" გათვალისწინებულ მოთხოვნებთან შესაბამისობა. აღნიშნული ბრძანება 2008 წლის 1 აპრილიდან ამოქმედდა.

თავად "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესში" ნათქვამი იყო, რომ ეს წესი არეგულირებს კომერციული ბანკების გარეაუდიტორულ შემოწმებასთან დაკავშირებულ ძირითად საკითხებს და საქართველოს ეროვნულ ბანკსა და კომერციული ბანკების გარე აუდიტორებს შორის ურთიერთობებს. აქვე აღვნიშნავთ, რომ "კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ" კანონში 2008 წლის 14 მარტის ცვლილების თანახმად, აგრეთვე განისაზღვრა: "1. სამეთვალყურეო საბჭოს გადაწყვეტილებით სამეთვალყურეო საბჭოსთან იქმნება აუდიტის კომიტეტი, რომელშიც შედის სამეთვალყურეო საბჭოს დამოუკიდებელი წევრი (ასეთის არსებობის შემთხვევაში); 2. აუდიტის კომიტეტი სამეთვალყურეო საბჭოს პერიოდულად აბარებს ანგარიშს თავისი საქმიანობის შესახებ; 3. აუდიტის კომიტეტის ძირითადი ფუნქციაა შიდა აუდიტისა და ბანკის გარე აუდიტორების ფუნქციონირების ხელშეწყობა~.
ამ ბრძანების გამოცემიდან ცოტა ხნის შემდეგ, ეროვნული ბანკის სერიოზული რეფორმა (ზოგიერთი ექსპერტის შეფასებით კი - "ნგრევის დაწყება") განხორციელდა. ეროვნულ ბანკს გამოეყო ზედამხედველობა და შეიქმნა საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტო, რომელიც საბანკო ზედამხედველობის საკითხებთან დაკავშირებით ეროვნული ბანკის უფლებამონაცვლე გახდა. 2008 წლის 14 მარტის ცვლილებებით "ეროვნული ბანკის შესახებ" ორგანულ კანონში  შეტანილ იქნა "მუხლი 70. გარდამავალი დებულებები", რომლის მე-2 პუნქტში ვკითხულობთ:

"2008 წლის 15 აპრილამდე საქართველოს ეროვნული ბანკისა და საქართველოს ფინანსური მონიტორინგის სამსახურის მიერ გამოცემული, საფინანსო სექტორის ზედამხედველობასთან დაკავშირებული ნორმატიული აქტები ძალაშია 2009 წლის 15 აპრილამდე, გარდა ამ პუნქტით განსაზღვრული შემთხვევისა. საქართველოს  საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტომ ამავე ვადაში უზრუნველყოს თავის საქმიანობასთან დაკავშირებული ნორმატიული აქტების გამოცემა საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში. საქართველოს ეროვნული ბანკი ვალდებულია გააუქმოს თავის მიერ მიღებული ნორმატიული აქტი, თუ ამ აქტით რეგულირებული ურთიერთობები საქართველოს საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტოს კომპეტენციის სფეროშია და საქართველოს საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტომ მიიღო შესაბამისი მარეგულირებელი აქტი. თუ საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ მიღებული აქტის ნაწილი მისი კომპეტენციის სფეროა, ხოლო მეორე ნაწილი – საქართველოს საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტოს კომპეტენციის სფერო, მაშინ საქართველოს ეროვნული ბანკისა და საქართველოს საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტოს კონსულტაციების საფუძველზე უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი აღნიშნული აქტის შესაბამისობა ამ კანონთან".

ჩვენ ჯერ კიდევ ნოემბერში შევეცადეთ გაგვერკვია, რეალურად როგორ ამოქმედდა "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესი" და ყველა ის საკანონმდებლო ცვლილება, რომლებიც ზემოთ აღვნიშნეთ, განსაკუთრებით ბევრი კითხვა გაგვიჩნდა ამ წესთან დაკავშირებით, თუმცა, სათანადო ინფორმაციის მოპოვება ძალიან გაგვიჭირდა. საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტოში ჩვენთან შეხვედრასა და ამ საკითხებზე საუბარზე თავი შეიკავეს, წერილობით გაგზავნილ კითხვებზე კი ფაქტობრივდ არაფრისმთქმელი პასუხები მივიღეთ. სააგენტოს განმარტებით, "ეროვნული ბანკის შესახებ" კანონში გარდამავალი დებულება იმას გულისხმობს, რომ საბანკო ზედამხედველობის საკითხები გადავიდა სააგენტოში და შესაბამისად ყველა ნორმატიული აქტი გამოიცემა სააგენტოს სახელით და სანამ გამოიცემა, მოქმედებს ძველი აქტები. კერძოდ, გამოიცა სააგენტოს სახელით და შესაბამისად სებ-მა გააუქმა:

- კომერციული ბანკების კაპიტალის ადეკვატურობის მოთხოვნების შესახებ დებულება;

- კომერციული ბანკების ზედამხედველობისა და რეგულირების წესი;

- კომერციული ბანკების მიმართ ფულადი ჯარიმების განსაზღვრის, დაკისრებისა და აღსრულების წესი.

ამასობაში, 2008 წლის 17 ნოემბერს, ეროვნული ბანკმა გამოსცა ბრძანება #316, რომლითაც 2008 წლის 22 იანვრის თავისივე ბრძანება #15 "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესის დამტკიცების შესახებ" ძალადაკარგულად გამოაცხადა და განმარტა: "ამ ბრძანების დაუყოვნებლივ ამოქმედების საჭიროება განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ ძალადაკარგულად გამოსაცხადებელი ბრძანებით რეგულირებული ურთიერთობები სსიპ "საქართველოს საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტოს" კომპეტენციის სფეროშია და საქართველოს საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტოს 2008 წლის 14 ნოემბრისN14-11-08/6 წერილით საქართველოს ეროვნულ ბანკს ეთხოვა მისი გაუქმება". ამგვარად, საბოლოოდ, #15 ბრძანებით დამტკიცებული "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესი" ისე გაუქმდა, რომ ფაქტობრივად არც ამუშავებულა.

ზედამხედველობის სააგენტომ ყოველგვარი კომენტარისაგან ისევ თავი შეიკავა: ამ საკითხზე ვმუშაობთ და გვაცალეთო. არადა, იგივე "ეროვნული ბანკის შესახებ" ორგანული კანონის გარდამავალი დებულებით, ეროვნულ ბანკს მხოლოდ მას შემდეგ უნდა გაეუქმებინა ეს თავისი ნორმატიული აქტი, თუკი ჯერ ზედამხედველობის სააგენტო მიიღებდა შესაბამის მარეგულირებელ აქტს. მეორე მხრივ, ისიც საკითხავია, თავის დროზე რატომ დასჭირდა ეროვნულ ბანკს კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესის შემუშავება, როცა არსებობს საქართველოს კანონი "აუდიტორული საქმიანობის შესახებ" და არსებობს აუდიტის საერთაშორისო სტანდარტები? ექსპერტთა მტკიცებით, ეს წესი წინააღმდეგობაში იყო არა მხოლოდ აუდიტის საერთაშორისო სტანდარტებთან, არამედ საქართველოს კანონთანაც "აუდიტორული საქმიანობის შესახებ".

ამჟამად საქართველოში აუდიტორული საქმიანობის რეგულირების კუთხით საკანონმდებლო ვაკუუმი არ არსებობს

მოგეხსენებათ, საქართველოში არსებობენ ბუღალტერთა და აუდიტორთა პროფესიული გაერთიანებები. მათგან ყველაზე ავტორიტეტული ბაფ-ია - საქართველოს პროფესიონალ ბუღალტერთა და აუდიტორთა ფედერაცია, რომელიც არის IFAC-ის ნამდვილი წევრი. ჩვენი ინფორმაციით, თავის დროზე "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესის" არც მომზადების და მერე არც გაუქმების პროცესში ბაფი საქმის კურსში არავის ჩაუყენებია, მისი პოზიციით არც ეროვნული ბანკი დაინტერესებულა და არც საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტო. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოში კომერციული ბანკების წლიური ფინანსური ანგარიშგებების გარე აუდიტს, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, საერთაშორისო აუდიტური ფირმების "დიდი ოთხეულის" აქაური წარმომადგენლები ატარებენ, გარეაუდიტორული შემოწმების აღნიშნული წესის გაუქმებაც მათი პროტესტის შედეგი უნდა იყოს. ჩვენი ინფორმაციით, ამ საკითხზე "ოთხეულისა" და სააგენტოს ერთობლივი კონსულტაციები ისევ გრძელდება, ბაფი ამ პროცესში არ მონაწილეობს. ისიც გვითხრეს, რომ ცვლილებები შედის კანონში "აუდიტორული საქმიანობის შესახებ" და სანამ პარლამენტი ამ ცვლილებებს არ მიიღებს, მანამდე კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესის ახალი ვერსიაც ვერ იქნებაო.

შეგახსენებთ, რომ ერთი წლის წინათ, როდესაც მთავრობამ პარლამენტში საფინანსო კანონპროექტთა პაკეტი წარადგინა, მასში "ბუღალტრული აღრიცხვისა და აუდიტის შესახებ" კანონპროექტიც შედიოდა, თუმცა კანონმდებლებმა ამ უკანასკნელის განხილვაზე უარი თქვეს და განაცხადეს, რომ მას საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტი მოამზადებდა. ზურაბ ბუცხრიკიძე მაშინაც იყო და ახლაც არის საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტის თავმჯდომარის მოადგილე. მისი განმარტებით, ეს კანონპროექტი მთავრობამ პარლამენტის რეგლამენტის დარღვევით შემოიტანა და ამიტომ პარლამენტი მას ვერ განიხილავდა. კერძოდ, რეგლამენტის თანახმად, საპარლამენტო სტრუქტურის გაუქმების უფლება მხოლოდ პარლამენტს აქვს. ეს სამთავრობო ინიციატივა კი ითვალისწინებდა საქართველოს პარლამენტთან არსებული აუდიტორული საქმიანობის საბჭოსა და ბუღალტრული აღრიცხვის კომისიის გაუქმებას  და ასეთი საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება მთავრობას არ გააჩნია.

კანონპროექტში იყო სადავო მუხლებიც, მათ შორის, რომ ეს სისტემა მთლიანად თვითრეგულირებაზე გადასულიყო, რასაც კომიტეტი არ ეთანხმებოდა. შემდეგ კომიტეტი და მთავრობა შეთანხმდნენ, როგორი უნდა ყოფილიყო ეს სისტემა და კომიტეტში კანონპროექტი მომზადდა, პირველი მოსმენით საკანონმდებლო ინიციატივა პარლამენტმა კიდევაც განიხილა, მაგრამ მერე ის პარლამენტი დაიშალა და ვერ მოასწრო ამ საკითხის განხილვა. ახალი პარლამენტის საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტი მუშაობს ამ კანონპროექტზე და თავის ხედვას წარმოადგენს. კანონპროექტი ფაქტობრივად დამთავრებულია, მას სჭირდება მხოლოდ კონსულტაციები პარლამენტის თავმჯდომარესა და მთავრობის თავმჯდომარესთან. ბუცხრიკიძე იმედოვნებს, რომ ეს კანონი საგაზაფხულო სესიაზე სამივე მოსმენით იქნება მიღებული.

ამ კანონპროექტის მიხედვით, შეიქმნება პარლამენტთან არსებული აუდიტორთა და ბუღალტერთა საქმიანობის კომისია. კომისიის ძირითადი ფუნქცია იქნება იმ პროფესიული ორგანიზაციების რეგისტრაციაში გატარება, რომლებიც არიან ბუღალტერთა საერთაშორისო ფედერაციის (IFAC) სრულუფლებიანი წევრები; ამ რეგისტრაციით გარკვეულ ზედამხედველობას სახელმწიფო მაინც იტოვებს. ხოლო რაც შეეხება აუდიტორის სერტიფიკატის მინიჭებას, ამაში სახელმწიფო აღარ ჩაერევა, ეს პროფესიული ორგანიზაციების საქმე იქნება. ვიმეორებთ, ეს კომისია იქნება აუდიტორულიც და საბუღალტროც, რადგან ორი კანონი ერთიანდება და "ბუღალტრული აღრიცხვისა და აუდიტის შესახებ" ერთ კანონად გარდაიქმნება. რაც შეეხება საერთაშორისო სტანდარტებს, ეს რეგისტრირებული ორგანიზაციები გადათარგმნიან მათ, რომელთაც რეგისტრაციაში გაატარებს "საქსტანდარტი" და არა ეს კომისია.

სანამ ამ კანონს მიიღებენ, ამჟამად არსებობს კანონი "აუდიტორული საქმიანობის შესახებ" და პარლამენტთან არსებობს აუდიტორული საქმიანობის საბჭო. ასე რომ, ამ კუთხით ჩვენ რაიმე დაბრკოლება, საკანონმდებლო ვაკუუმი არა გვაქვს. ბუცხრიკიძის თქმით, კომერციულ ბანკებში ფინანსური ანგარიშგებების გარე აუდიტს ატარებენ ე.წ. "დიდი ოთხეულის" წარმომადგენლები. მათი კვალიფიკაცია მთელ მსოფლიოშია აღიარებული და მათ არ სჭირდებათ იმის სწავლება, როგორ უნდა ჩაატარონ აუდიტი. შეიძლება ჩვენ ვთხოვოთ, რა შეგვიმოწმონ, თორემ დანარჩენი მათ ძალიან კარგად იციან, როგორ უნდა შეამოწმონ და რა დასკვნა უნდა დადონ.

რატომ "დიდი ოთხეული"?

17.02.1999 წლის #52 წერილით ეროვნული ბანკი კომერციულ ბანკებს პირდაპირ ურჩევდა, რომ გარე აუდიტორი  აერჩიათ საერთაშორისო აუდიტორთა იმ დროს არსებული "დიდი ექვსეულიდან". დღეს ეს სავალდებულო წესით აღარ მოითხოვება, მაგრამ ბანკები მაინც  იგივეს აკეთებენ (ამჯერად უკვე "დიდი ოთხეულიდან" ირჩევენ) და ეს გასაგებიცაა, ვინაიდან ისე მათ უცხოელი ინვესტორები "არ დაელაპარაკებიან".
პარლამენტიც, როცა ეროვნული ბანკის გარე აუდიტის ჩასატარებლად აუდიტორის შესარჩევ ტენდერს აცხადებს, მასში მონაწილეობის უფლებას მხოლოდ ამ ოთხეულს აძლევს და ქართულ აუდიტურ კომპანიებს იგნორირებას უკეთებს.

ექსპერტთა განმარტებით, ეს ოლიგოპოლიური ბაზარია, ანუ ბაზარზეა რამდენიმე მომსახურების გამწევი კომპანია, რომლებმაც ბუნებრივი მონოპოლია შექმნეს. ამ კომპანიებმა მიაღწიეს განვითარებისა და იმიჯის იმ ხარისხსა და დონეს, რომელიც აძლევთ მათ საშუალებას, რომ პრივილეგიით ისარგებლონ ბევრ რამეში, მათ შორის ტენდერების დროსაც. გარდა ამისა, საერთაშორისო აუდიტური კომპანიების მასშტაბი, გამოცდილება, ცოდნა,  ინტერნაციონალიზმის ხარისხი იძლევა იმის საშუალებას, რომ ყველას დაელაპარაკონ იმ ენაზე, რა ენაზეც მოხმარებელს სჭირდება. ანუ აუდიტიც არის ერთგვარი კომუნიკაციის საშუალება, იძლევა ისეთ ინფორმაციას, რომელიც მხოლოდ განსაზღვრული წრის ადამიანებისათვის არის წაკითხვადი და მისაღები. ამდენად არავინ თავს არ იტკიებს, ეს მომსახურება იმისგან იყიდონ, ვისი სახელიც საერთაშორისო ბაზარზე უცნობია. ეს მთელ მსოფლიოში პრობლემატური საკითხია. უკვე იგივე ევროკავშირმა დააყენა საკითხი: რატომ "დიდი ოთხეული" და ვთქვათ, რატომ "დიდი ოცეული" არაო?! თუმცა, როგორც ამ რამდენიმე წლის წინ "არტურ ანდერსენის" კრახმა უჩვენა, "დიდი ოთხეულის" წევრობაც არ არის აუდიტორული მომსახურების ხარისხის ავტომატური გარანტი.

ეს იყო უხეში ჩარევა გარე აუდიტის პრაქტიკაში

როგორც ამბობენ, კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების ეს წესი ეროვნულმა ბანკმა ამერიკელთა მონაწილეობით შეიმუშავა. ჩვენთვის უცნობია, ინიციატორი ქართული მხარე იყო თუ ამერიკული. ამ წესში ჩამოყალიბებული პრინციპები და მექანიზმები აუდიტორული მომსახურების ყიდვისა და გაწევის კონტროლის თვალსაზრისით საზღვარგარეთ არსებობს. მაგალითად, როდესაც შვეიცარიის ცენტრალური ბანკი კომერციულ ბანკებს ამოწმებს, ის ძალიან ხშირად იყენებს არა ზედამხედველობის ფუნქციას, არამედ ქირაობს გარე აუდიტორს და გარე აუდიტორს აკეთებინებს იმას, რასაც ჩვენთან ზედამხედველობა აკეთებდა. გასამრჯელოს იხდის კომერციული ბანკი. ანუ ზედამხედველობა ავალებს ბანკს, რომ დაიქირაოს გარე აუდიტორი და ზედამხედველს რაც აინტერესებს, იმის მიხედვით ჩაატარებინოს აუდიტი.
აქაურ წესშიც ასე წერია. ოღონდ ამ წესში ძალიან ბევრი საკითხია ისეთი, რომელიც წმინდა გარეაუდიტორული შემოწმების საგანია და არა ზედამხედველობისა. უფრო მეტიც, არის ისეთი საკითხები, რომლებიც წესით ზედამხედველობას არ უნდა ეხებოდეს, მაგალითად, გარე აუდიტორთა მომსახურების ხარისხის შემოწმება. ეს არც ცენტრალური ბანკის ფუნქციაა და კიდევაც რომ იყოს, ამ ფუნქციას ის ვერ შეასრულებს.

ვისი ფუნქციაა გარე აუდიტის შესრულების ხარისხის შემოწმება?

დღესდღეობით მსოფლიოში გავრცელებული პრაქტიკის მიხედვით, უმეტეს შემთხვევაში, გარე აუდიტი, მისი კვალიფიკაცია და მომსახურების ხარისხი არის თვითრეგულირებადი სფერო. მასში სახელმწიფო ძალიან მოკრძალებული მასშტაბებით ერევა. თუ ამერიკულ მაგალითს ავიღებთ, ამერიკაში აუდიტორთა მომსახურების ხარისხის შემოწმების დროს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების კომისია დომინირებს. იქ სახელმწიფოს ფუნქცია გაცილებით დიდია, ვიდრე ევროპის შემთხვევაში. ამერიკულმა კორპორაციულმა სკანდალებმა (იგივე `ენრონის~ მაგალითი) მოიტანა იმის საჭიროება, რომ გარე აუდიტის მომსახურების ხარისხი უფრო მეტად ყოფილიყო სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირებული, ვიდრე სხვა ქვეყნებში. ამერიკის როგორც კაპიტალის ბაზრის პრესტიჟის საკითხი დგებოდა და იქ ამიტომ წავიდნენ ასეთ გადამჭრელ ნაბიჯებზე. თუმცა, ვიმეორებთ, ევროპულ ქვეყნებში ეს გამოცდილება გაცილებით ლიბერალურია და სახელმწიფო ძალიან მოკრძალებულად ერევა ამ სფეროში. იგივე შვეიცარიაშიც, სხვა ქვეყნებშიც აუდიტის მომსახურების ხარისხს ამოწმებს პროფესიული თვითრეგულირებადი ორგანიზაცია.

მართალია, საბანკო ზედამხედველი აუდიტის მომსახურების ხარისხს არც ამ წესის მიხედვით ამოწმებს, მაგრამ  ზედამხედველს შეიძლება ეჭვი გაუჩნდეს ან რაღაც ინფორმაცია ჰქონდეს და ამის თაობაზე მიმართოს მარეგულირებელ ორგანოს. საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ შემუშავებული და აწ უკვე გაუქმებული "კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესით" ზედამხედველს შეეძლო შემოწმების პროცესში ნებისმიერ დროს დაებარებინა გარე აუდიტორი და მისთვის დავალება მიეცა ან მისგან ინფორმაცია მოეთხოვა.

იყო თუ არა ეს საბანკო ზედამხედველობის მხრიდან აუდიტორზე ზემოქმედების მცდელობა, ანდა, მავანის ხელში ამა თუ იმ  ბანკის ხელში ჩაგდების თუ ლიკვიდაციის მექანიზმი? გარიგება და არაკეთილსინდისიერება ყველა სფეროში ხდება, მათ შორის ვერც აუდიტორებში გამოვრიცხავთ. გარე აუდიტი არის კორპორაციული მართვის ერთ-ერთი, ამასთან ძალიან ძლიერი რგოლი, რომლითაც კაპიტალის ბაზრის გამჭვირვალობა ერთი ნაბიჯით იზრდება. კორპორაციული მმართველობის ამ რგოლს ვინ როგორ გამოიყენებს, ცუდად თუ კარგად, ეს უკვე გამომყენებელზეა დამოკიდებული. თვითონ გარე აუდიტორს აქვს იმის უფლება მორალურიც და იურიდიულიც, რომ უარი თქვას ბინძურ თამაშში მონაწილეობაზე. წავა თუ არა გარიგებაზე, ეს მის სინდისზეა დამოკიდებული. მას სტანდარტიც და გამოცდილებაც აიძულებს, რომ იმოქმედოს ისე, რომ ჩრდილი არ მიადგეს მის რენომეს, იმიჯს, რომელზეც არის დამოკიდებული მისი ფასწარმოქმნა.

საერთოდ, არსებობს გარე აუდიტორსა და საბანკო ზედამხედველობის ურთიერთობის სტანდარტი. გარეფინანსური ანგარიშგების აუდიტი არის ასწლოვანი პროდუქტი, ანუ 100 წლის წინათაც აქციონერები გარე აუდიტს ქირაობდნენ და გარე აუდიტში 100 წლის წინათ რაც იყო, თითქმის იგივე იგულისხმება ახლაც; ზედამხედველობა კი უფრო განვითარებადი პროცესია; ანუ ზედამხედველობის მიზნები, მოტივები, ამოცანები უფრო გაიზარდა, ვიდრე გარე აუდიტისა. გარეფინანსური ანგარიშგების აუდიტი სტანდარტიზირებული, დეტერმინიზირებული პროდუქტია, რომელსაც ბევრს ვერაფერს ვერც მიუმატებ და ვერც გამოაკლებ. ზემოთ აღნიშნული წესით ჩვენი ზედამხედველობა შეეცადა, რომ ამ სტანდარტიზირებულ პროდუქტში ძალიან უხეშად  ჩარეულიყო. აქ იყო მცდელობა, ისეთი რამე გაეკეთებინათ გარე აუდიტორისათვის, რაც მას ისედაც მოეთხოვება, რომ გააკეთოს. დაძალების მექანიზმი რაღაში სჭირდება? გარდა ამისა, გარე აუდიტი არის გარე აუდიტი! მას აქვს კონკრეტული ფუნქციები. რატომ ვაძლევთ მას ისეთ ამოცანებს და ვუსახავთ ისეთ მიზნებს, რომელიც როგორც წესი, არ უნდა შედიოდეს მის მიზნებში? ეს ზრდის ხარჯებს, დროს. ვერ ვიტყვით, რომ ეს წესი (აწ უკვე გაუქმებული) ერთმნიშვნელოვნად ნეგატიურ ან პოზიტიურ ზემოქმედებას მოახდენდა ზედამხედველობაზე, მაგრამ იყო უხეში ჩარევა გარე აუდიტის პრაქტიკაში.

"კომერციული ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესის" ნაკლოვანებების დეტალური განხილვა აღარაა საჭირო, რადგან ის გაუქმებულია, მხოლოდ მაგალითისთვის მოვიყვანთ მის ერთ-ერთ მიუღებელ დებულებას: ამ წესის 1-ლი მუხლის მე-4 ნაწილის მიხედვით, მოითხოვებოდა, რომ ბანკსაც და მის ყველა შვილობილ საწარმოს (რომლებიც შეიძლება საბანკო დაწესებულებები არც იყვნენ) ჰყოლოდა ერთი და იგივე აუდიტორი ან აუდიტორული ფირმა.

თანამედროვე გარე აუდიტის დილემა

შეიძლება ადამიანმა იკითხოს: ამდენი შემოწმება რა საჭიროაო? ჯერ ერთი, ბანკს ჰყავს შიდა აუდიტიც და აუდიტის კომიტეტიც, მეორეც, არსებობს ბანკების ზედამხედველი ორგანო (აქამდე უმაღლესი ზედამხედველი და მარეგულირებელი იყო სებ-ი, ახლა არის ფინანსური ზედამხედველობის სააგენტო), რომელიც თითოეულ ბანკს გეგმიურად ანუ გასვლითი წესითაც ამოწმებს და კამერულადაც. ზედამხედველი რატომღა ითხოვს, რომ ბანკი გარე აუდიტორმაც შეამოწმოს? საკუთარი კომერციული თუ სხვა მიზნებიდან გამომდინარე, შესაძლოა თვითონ ბანკმა მოიყვანოს გარე აუდიტორი, მაგრამ როდესაც მისგან ითხოვს ზედამხედველი ორგანო, ეს რისთვის არის საჭირო?
ის, თუ რა საჭიროა ამდენნაირი შემოწმება, ექსპერტთა განმარტებით, საკმაოდ სერიოზული თეორიული საკითხი და თანამედროვე გარე აუდიტის დილემაც გახლავთ.

როდესაც ფინანსური აუდიტი დასკვნას გასცემს, როგორც წესი, ეს ავტომატურად გულისხმობს, რომ ეს ბანკი მაქსიმუმ 1 წელიწადი არ გაკოტრდება (ან ძალიან დიდი ალბათობაა, რომ არ გაკოტრდება). დაახლოებით მსგავსი ფუნქცია აქვს ზედამხედველობასაც. როდესაც ის ამოწმებს ბანკს, მასაც უნდა დარწმუნდეს იგივეში, ანუ რომ ეს ბანკი არ გაკოტრდება, ან არ შეექმნება ფინანსური სიძნელეები. ოღონდ განსხვავება ის არის, რომ გარე აუდიტი ორიენტირებულია აქციონერებზე, ხოლო ზედამხედველობა - მეანაბრეებზე (როგორც აქციონერი, ისე მეანაბრე დაინტერესებულია, რომ ბანკი არ გაკოტრდეს, სტაბილური იყოს და მაქსიმალურად მეტი მოგება მიიღოს). გარდა ამისა, სხვა მეთოდოლოგიით ამოწმებს ზედამხედველობა და სხვა მეთოდოლოგიით - გარე აუდიტი. ზედამხედველობის მეთოდოლოგია ორიენტირებულია ფინანსურ და სპეციალურ ეკონომიკურ მონაცემებზე და შედარებით ოპერატიულია, გარე აუდიტისა კი ფინანსურ ანგარიშგებაზე და უფრო ისტორიულია. ადრე თუ გვიან, მსოფლიოში აუცილებლად მოხდება ამ ორი მეთოდოლოგიის (გარე აუდიტის მეთოდოლოგიის და ზედამხედველობის  მეთოდოლოგიის) შეჯერება. საქმე ისაა, რომ გარე აუდიტის ძველი მიდგომა თუ იყო დეტექტორული (რომ შეცდომები აღმოეჩინა და გამოესწორებინა), ახალი მიდგომა არის პრევენციული, ანუ შეცდომები კი არ აღმოაჩინოს, არამედ მაქსიმალურად შექმნას საფუძველი იმისა, რომ ასეთი მდგომარეობა არ არსებობდეს და მომავალშიც არ წარმოიქმნას. საბოლოო ჯამში, ეს არის როგორც ზედამხედველობის, ისე გარე აუდიტის მომავალი. ამ ორი მეთოდოლოგიის დაახლოება აუცილებლად მოხდება და რამდენიმე ქვეყანა (იგივე შვეიცარია, ყაზახეთი) ამისკენ უკვე მიდის, ცდილობს, რომ რასაც ზედამხედველობა აკეთებს, გარე აუდიტორებს გააკეთებინოს. ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ზედამხედველობა აღარ იარსებებს.  იარსებებს, ოღონდ ის სხვა რამეს შეამოწმებს, რადგან გარდა გარე აუდიტორული შემოწმებისა, კომერციული ბანკის მონიტორინგს ახდენენ სხვა რამეშიც, იგივე ფულის გათეთრების, ნაღდი ფულის მიმოქცევაზე ლიცენზირების და სხვა საკითხებში.

ექსპერტები იმასაც შენიშნავენ, რომ ეროვნულ ბანკს ჰქონდა რეიტინგები CAMEL-ის სისტემით, რომლის ინფორმაციულობა, სარგებლიანობა ძალიან დაბალია; გარე აუდიტორის მიერ გაცემული დადებითი დასკვნა და ეროვნული ბანკის მიერ მინიჭებული პირველი რეიტინგი შეიძლება ერთმანეთთან რაიმე კორელაციაში არც კი იყოს; სხვანაირად რომ ვთქვათ, შეიძლება გარე აუდიტორმა მისცეს დადებითი დასკვნა, ეროვნულმა ბანკმა - უარყოფითი და ბანკი გადარჩეს და პირიქით, გარე აუდიტორმა მისცეს დადებითი დასკვნა, ეროვნულმა ბანკმა - უარყოფითი და ბანკი გაკოტრდეს. ანუ ვერც გარე აუდიტორი და საბოლოო ჯამში, ვერც ზედამხედველი გარანტირებულად ვერ იტყვის, რომ მოცემული ბანკი უახლოეს 2-3 თვეში, მაქსიმუმ 1 წელიწადში იქნება სტაბილური და არ გაკოტრდება.

ისე, ვერ გეტყვით, ჩვენთან თუ ყოფილა პრეცედენტი, რომ რომელიმე აუდიტორს უარყოფითი დასკვნა დაედოს ბანკზე, მათ შორის იმაზე, რომელიც შემოწმების შემდეგ მალევე გაკოტრდა. ალბათ, ასეთი შემთხვევების გამოც დადგა ბანკების გარეაუდიტორული შემოწმების წესის შემუშავების საკითხი, ანუ შეატყეს, რომ რიგ შემთხვევებში გარე აუდიტორის მომსახურება, მის მიერ წარმოდგენილი ანგარიშები, მენეჯმენტის წერილი ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებდა. ვიმეორებთ, ეროვნული ბანკის მიერ შემუშავებული ამ წესის რეგულირების სფერო და მასშტაბი არის გარე აუდიტის მომსახურების ხარისხის კონტროლი და საზღვარგარეთ, როგორც წესი, ამას აკეთებს თვითრეგულირებადი ორგანო, ან სპეციალური სახელმწიფო ორგანო (ამერიკის შემთხვევაში) და ამაში ცენტრალური ბანკი (ახლა უკვე ზედამხედველობის სააგენტო) არ არის კომპეტენტური. ზედამხედველობის სააგენტოს ძალიან გაუჭირდება შეაფასოს გარე აუდიტის მიერ გაწეული მომსახურება, მათი ხარისხი და საჭიროების შემთხვევაში გამოთქვას იგივე პრეტენზიები, გადაუგზავნოს შესაბამის მარეგულირებელ ორგანოს. თვითონ ბანკებსაც ხარჯები ავტომატურად გაეზრდებათ, ვინაიდან, ვიმეორებთ, გარე აუდიტორებს მოეთხოვათ ისეთი დამატებითი ინფორმაციის წარმოდგენა, რომელიც მანამდე მათ არ მოეთხოვებოდათ არც გარე აუდიტის სტანდარტებით და არც პრაქტიკით.

დალი ჩიკვაიძე