ევროზონაში შემავალი, დიდი დავალიანების მქონე ქვეყნებს (ირლანდია, საბერძნეთი, იტალია და სხვები) საკუთარი, სპეციფიკური ფინანსური პრობლემები აქვს. ეს გარემოება ფინანსურ კრიზისთან ბრძოლას ძალიან ართულებს და აჭიანურებს. სწორედ ამიტომ, სიტუაციის გასანეიტრალებლად ინდივიდუალური გადაწყვეტილებების მიღებაა საჭირო. დასახელებული ქვეყნების ეკონომიკურ პრობლემებს თავისი დამახასიათებელი ეროვნული სპეციფიკა აქვს.
ირლანდია: ბიუჯეტის რეკორდული დეფიციტი
ვალებით "დამძიმებული" ქვეყნის სერიოზული პრობლემების შესახებ სამი მთავარი მაჩვენებელი მეტყველებს: მთლიანი შიდა პროდუქტის შეფარდება ბიუჯეტის დეფიციტის მოცულობასთან, სახელმწიფოს მიერ დაგროვებული ვალის ჯამური მოცულობა მთლიან შიდა პროდუქტთან შედარებით და სახელმწიფო ვალის აბსოლუტური რიცხვი. ყველა ეს პარამეტრი მჭიდროდ უკავშირდება ერთმანეთს, მაგრამ კონკრეტული სიტუაციიდან გამომდინარე, ერთ-ერთ მათგანს მთავარი როლი ენიჭება. ევროპული სტატისტიკური უწყების, Eurostat-ის მონაცემების მიხედვით, 2010 წლის შედეგების მიხედვით, ირლანდიის ბიუჯეტის დეფიციტმა მთლიანი შიდა პროდუქტის 32,4% შეადგინა. ასეთი გამაოგნებელი მონაცემის ფონზე, საბერძნეთის ბიუჯეტის დეფიციტი _ მთლიანი შიდა პროდუქტის `მხოლოდ~ 10% მოკრძალებული ციფრია. თუმცა, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ირლანდიაში სიტუაცია საბერძნეთთან შედარებით სამჯერ უფრო უარესია. ირლანდიური სპეციფიკა იმაში მდგომარეობს, რომ დუბლინისმთავრობამ საბანკო სექტორის გადასარჩენად ძალიან დიდი ფული დახარჯა, რითაც უმოკლეს დროში ბიუჯეტის დაშლას `შეუწყო~ ხელი. სწორედ ამიტომ, საჭირო გახდა ევროსაბჭოს სტაბილიზაციის ფონდიდან კრედიტების აღება. პერსპექტივაში, ყოველივე ამან შესაძლებელია ქვეყნის საერთო ვალი გაზარდოს. სარეიტინგო სააგენტომ Moody’s-მა მიმდინარე წლის 12 ივლისს ირლანდიის რეიტინგი `ნაგვის~ დონემდე შეამცირა. ეს სააგენტო შიშობს, რომ 2013 წლის ბოლომდე ამ ქვეყანას ევროსაბჭოსგან ფინანსური დახმარება კვლავ დასჭირდება.
საბერძნეთი: მთლიანი შიდა პროდუქტისა და დავალიანების სახიფათო შეფარდება
ირლანდიაში საერთო დავალიანება ძალიან მაღალი, მაგრამ `მომაკვდინებელი~ მაინც არ არის: მთლიანი შიდა პროდუქტის 96,2%. საბერძნეთის იგივე მაჩვენებელმა 2010 წლის ბოლოსათვის 142,8%-ს მიაღწია, ხოლო ამჟამად ევროზონისათვის რეკორდულ რიცხვს მიაღწია _ მთლიანი შიდა პროდუქტის 160%. ათენიდან წამოსული სიგნალებიდან ყველაზე შემაშფოთებელი სწორედ ეს არის, რადგანაც ვალისა და ქვეყნის ეკონომიკური სიძლიერის მსგავსი შეფარდება ვალის დაბრუნების ალბათობას ძალიან ამცირებს. ისეთი პატარა ქვეყნისათვის, როგორიც საბერძნეთია, დავალიანების აბსოლუტური მაჩვენებელი (330 მილიარდი ევრო) ყველა ფარგლებს სცილდება, მაგრამ ევროსაბჭოს სტაბილიზაციის ფონდისათვის და საერთაშორისო სავალუტო ფონდისათვის (750 მილიარდი ევროს `მარაგით~) თეორიულად მაინც ისეთი ტვირთია, რომლის ზიდვასაც ეს ორი დიდი ორგანიზაცია შეძლებს.
იტალია: ვალების შემაშფოთებელი მოცულობა
სულ სხვა საქმეა იტალია. ეკონომიკის სიდიდის მიხედვით ეს ქვეყანა ევროზონის ქვეყნებს შორის მესამეა (გერმანიისა და საფრანგეთის შემდეგ). 2010 წლის ბოლოსათვის ამ ქვეყნის დავალიანებამ მთლიანი შიდა პროდუქტის 119% შეადგინა. ეს ციფრი საბერძნეთის შემდეგ ევროზონაში შემავალ ქვეყნებს შორის ყველაზე უარესი მაჩვენებელია. ამაზე მეტად შემაშფოთებელია იტალიის ვალის აბსოლუტური მოცულობა, რომელმაც ამ მომენტისათვის 1,84 ტრილიონ ევროს გადააჭარბა. ევროპის ცენტრალური ბანკის ექსპერტებს მიაჩნიათ, რომ სტაბილიზაციის ფონდის მოცულობა 1,5 ტრილიონ ევრომდე უნდა გაორმაგდეს.
ამგვარად: ირლანდიას ევროზონაში შემავალ ქვეყნებს შორის ბიუჯეტის ყველაზე მაღალი დეფიციტი აქვს; საბერძნეთისათვის ყველაზე არასასურველია შეფარდება დავალიანებასა და მთლიან საერთო პროდუქტს შორის; იტალიას კი ყველაზე დიდი ვალი აქვს. ეს გახლავთ ამ პრობლემის სამი წახნაგი, რომელსაც ფინანსური გაჯანსაღების სამი განსხვავებული სცენარის ამოქმედება დასჭირდება.
`დეფოლტი~ საბერძნეთისთვის, რომელიც საშიში არ არის!
ევროსაბჭოს სამიტმა უნიკალურ ფინანსურ-ტექნიკურ კომბინაციას გაუხსნა გზა. მიღწეულია არაფორმალური ურთიერთშეთანხმება ფორმალური პროცედურების რიგითობის თაობაზე, რამაც ბაზრებს იმის საშუალება მისცა, რომ ათენის რეიტინგის შემცირებისათვის ყურადღება აღარ მიექციათ. ის, რაც უახლოეს პერიოდში საბერძნეთის რეიტინგთან დაკავშირებით მოხდება, `გამოცხადებული დეფოლტის ქრონიკა~ შეიძლება ვუწოდოთ. უკვე ყველამ კარგად იცის, რით დასრულდება ეს `ფინანსური დრამა~, ამიტომაც არავის გაუკვირდება, თუკი მთავარი გმირი რომანის ბოლო გვერდზე იმისთვის `დაიღუპება~, რომ ახალ რომანში `მკვდრეთით აღსდგეს~! მოვლენების განვითარების სწორედ ასეთი სცენარია ჩადებული მიმდინარე წლის 21 ივლისს ბრიუსელში ჩატარებული ევროსაბჭოს საგანგებო სამიტზე მიღებულ კომპლექსურ გადაწყვეტილებებში. სააგენტო Moody’s-მა მიმდინარე წლის 25 ივლისს ამ მიმართულებით აბსოლუტურად კანონზომიერი გადაწყვეტილება მიიღო: საბერძნეთის გადახდისუნარიანობა დეფოლტამდე _ ბოლო საფეხურამდე `Ca~ შეამცირა.
ევრო: შეცდომით დაპროექტებული `მოდელი~
პროდუქტის დეფექტის აღმოჩენის შემთხვევაში, მას წარმოებიდან ნაკლის აღმოფხვრამდე იღებენ. `შეცდომით დაპროექტებული~ შეიძლება ვუწოდოთ ევროპულ სავალუტო კავშირსაც. ევროზონაში ახლა `წარმოჩენილი~ პრობლემები შექმნისთანავე იყო დაპროგრამებული. ევროპის სავალუტო კავშირის შემქმნელებისათვის თავიდანვე ნათელი იყო, რომ ერთიანი სავალუტო სივრცე წარმატებით მხოლოდ იმ შემთხვევაში იფუნქციონირებდა, თუკი სხვადასხვა ქვეყნების ეკონომიკებს ერთმანეთთან `მიახლოებული~ პოტენციალი ექნებოდათ. არასაკმარისი, ე.ი. არაეფექტიანი აღმოჩნდა მაშინ შემოღებული ევროზონაში შესასვლელად საჭირო კრიტერიუმები.
თავისუფალი კრიტერიუმები
ეს კრიტერიუმები მაასტრიხტის შეთანხმებიდან`შერჩევით~ ამოიღეს. ევროზონაში შემავალი ქვეყნებისათვის დაწესებული კრიტერიუმები ინფლაციის უკიდურეს ზღვარს, გრძელვადიან საპროცენტო განაკვეთებს, სახელმწიფო ბიუჯეტის წლიური დეფიციტის მოცულობას და ევროზონაში შესვლის მსურველი ქვეყნის ერთიანი ვალის სიდიდეს გულისხმობს. ევროზონაში ამჟამად შექმნილი პრობლემები სწორედ ამ კრიტერიუმებმა `დააპროგრამა~. ამავე დროს, ხმელთაშუა ზღვის რეგიონის ქვეყნებს საშუალება მიეცათ საკუთარი ქვეყნის შედარებით სუსტი ვალუტა დასავლური პარამეტრებისათვის გაეთანაბრებინათ. ერთიანი ევროპული ვალუტის შემოღების მომენტში, მასში შემავალმა ქვეყნებმა აუცილებელი პირობები თითქმის შეასრულეს. ზოგიერთ ნაკლზე ბრიუსელში ჩინოვნიკებმა თვალი დახუჭეს, ხოლო მინიმუმ ერთმა ქვეყანამ საქმის რეალური მდგომარეობის დასაფარად სერიოზული მანიპულაციები გამოიყენა. ქვეყნების უმეტესობის უმთავრესი მიზანი ევროზონაში მოხვედრა იყო, რის შემდეგაც `ფინანსური განუკითხაობის~ გზას კვლავ დაუბრუნდნენ. უფრო უარესი კი ის არის, რომ ევროზონაში შესასვლელად საჭირო კრიტერიუმები ცალკე აღებული ქვეყნის ეკონომიკის ძლიერ და სუსტ მხარეებს, მსოფლიო ბაზარზე მის კონკურენტუნარიანობას ვერ წარმოაჩენს. ბუნებრივია, მსგავსი ფაქტორები რაოდენობრივ შეფასებას ძნელად ექვემდებარება. რეალურ მდგომარეობას ვერ ასახავს მხოლოდ ერთი ინდექსი. თუმცა ეს კრიტერიუმები ისე უნდა გამოეანგარიშებინათ, რომ გაერკვიათ: კონკრეტული ქვეყანა შეესაბამება თუ არა ევროზონის მოთხოვნებს.
ცრუ მიზანი
მიუხედავად ყველაფრისა, სტრუქტურულად სუსტი და არაკონკურენტუნარიანი ქვეყნები ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის (EWWU) წევრები გახდნენ, რამაც მათ საბოლოო ჯამში, ვერავითარი სარგებლობა ვერ მოუტანა. პირიქით კი მოხდა: ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში შემავალმა ქვეყნებმა გამოიყენეს შესაძლებლობა კრედიტები ერთიან ევროპულ ვალუტაში დაბალი საპროცენტო განაკვეთით აეღოთ. თავდაპირველად, ამ გარემოებამ მცირე ეკონომიკური ზრდა გამოიწვია. ხანგრძლივი ვადის პერსპექტივაში კი მათ საკუთარი ეკონომიკა დააზარალეს. ევროზონის შემოღებიდან გარკვეული პერიოდის შემდეგ, თანდათან გამოჩნდა ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში შემავალი ქვეყნების წარმოების დონის ჩამორჩენა ევროზონის დისციპლინირებულ, ჩრდილოელ წევრებთან შედარებით. ევროზონის დაარსებამდე ეს დიდი ტრაგედია არ იქნებოდა, რადგანაც ბერძნული დრაჰმის, ან პორტუგალიური ესკუდოს დევალვაცია რამდენიმე ეტაპად იქნებოდა შესაძლებელი. სადღეისოდ კი ეს გზა მიუღებელია, რადგანაც ამ ქვეყნებში ერთი ვალუტა მოქმედებს და მას ევრო ეწოდება. პოლიტიკოსები არ არიან მზად, რომ ევროზონის თავდაპირველი, `კოდირებული~ ნაკლი აღიარონ. ისინი `დაავადების~ სიმპტომების განეიტრალებაზე მსჯელობენ. უღრმავდებიან ნაკლებად მნიშვნელოვან, მეორეხარისხოვან დეტალებს, მათ შორის სარეიტინგო სააგენტოების საქმიანობას. ისინი იგებენ დროში ფინანსური დახმარების გამოყოფის გზით. ისინი არც კი ცდილობენ, რომ პრობლემის საფუძველს ჩაუღრმავდნენ. ევროპული სავალუტო კავშირის განახლება სრულებით შესაძლებელია, მაგრამ გადამწყვეტი და რადიკალური გადაწყვეტილებების მიღების გზით.
აუცილებელი ნაბიჯები
უპირველესად, კრედიტორები უნდა შეურიგდნენ იმას, რომ ბერძნულ და პორტუგალიურ სახელმწიფო ობლიგაციებში დაბანდებული ფულის ნაწილს დაკარგავენ. მსოფლიო ბაზრის კაპიტალიდან მათი ჩამოშორება დამარწმუნებელი არგუმენტი ვერ იქნება, რადგანაც ამ ქვეყნებისათვის ეს ობლიგაციები მოგებას ვეღარ მოიტანს. საბანკო სისტემაც კოლაფსისგან დაცული იქნება, რადგანაც ამ ბანკების უმეტესობამ ყველაზე რისკიანი აქტივები ევროპის ცენტრალურ ბანკს მიჰყიდეს. პანიკა არ უნდა გადაედოს ევროსაბჭოში შემავალ, ასევე `სნეული~ ეკონომიკის მქონე ქვეყნებს: ესპანეთს, ირლანდიასა და იტალიას. ეს კი იმ შემთხვევაში არ მოხდება, თუკი ბაზრებისთვის გაკეთდება განმარტება, თუ რა მიზნით არის ჩაფიქრებული ეს ღონისძიებები. აგრეთვე საჭიროა რეალურად დიდი ფულის გამოყოფა, რომ პორტუგალია და საბერძნეთი ევროზონიდან `გამოისყიდონ~. უნდა დამუხრუჭდეს ფინანსური ეფექტი, რომელმაც შესაძლებელია თავი ათწლეულების განმავლობაში დაგროვებული მათი ეროვნული ვალუტის დევალვაციის აუცილებლობამ გამოიწვიოს.
ახალ საფუძველზე აგებული სავალუტო კავშირი
გატარებული ღონისძიებების შედეგად, მივიღებთ გაჯანსაღებულ, გაძლიერებულ, თუმცა კი შეკვეცილ სავალუტო კავშირს. ევროპული სავალუტო კავშირის გასაძლიერებლად, აუცილებლად უნდა შეიქმნას ზეეროვნული ევროპული საფინანსო ორგანო. იგი უნდა გახდეს ევროზონის ყველა ქვეყნის ერთიანი ობლიგაციების ემიტენტი. `ასეთ შემთხვევაში, ჩვენ მივიღებდით ნამდვილ ბარიერს სახელმწიფო ვალების მოცულობის გაზრდის საწინააღმდეგოდ~, _ განაცხადა ევროპის ცენტრალური ბანკის დირექტორთა საბჭოს წევრმა, ლორენცო ბინი სმაგიმ. ზედა ზღვარის (`ჭერის~) დაწესება ქვეყნებს ხელს შეუწყობდა საკუთარი ფინანსების გასაჯანსაღებლად, რაც მკაცრად გამოკვეთილი მოთხოვნების დაკმაყოფილებას გულისხმობს. გერმანიის ფინანსთა მინისტრის დარწმუნების პროცესი ევროზონის ქვეყნებისათვის ერთიანი ობლიგაციების შემოღების შესახებ, იმ ტკივილსემსგავსება, რაც კბილის ამოღებას ახლავს თან. ასეთ სიტუაციაში, იკარგება ფინანსურ ბაზრებზე კრედიტის აღების შესაძლებლობა მაქსიმალურად ხელსაყრელი გერმანული პროცენტით.
ობლიგაციების გადაცვლა: უბედურების ნიშანი თუ გაჯანსაღების დასაწყისი?
საბერძნეთის ფინანსური გადარჩენის პროგრამის უმთავრესი ელემენტია ბერძნული სახელმწიფო ობლიგაციების ნაწილის გადაცვლა უფრო დაბალი პროცენტის მქონე ფასიან ქაღალდებზე სესხის დაფარვის უფრო ხანგრძლივი ვადების პირობით. ეს პროცედურა ათენს გიგანტური ვალის მომსახურების და თანდათან დაფარვის პროცესს შეუმსუბუქებს. ამ გეგმის განხორციელებაში მონაწილეობის სურვილი გამოთქვეს კერძო კრედიტორებმა ბანკებისა და სადაზღვევო კომპანიების სახით. პოლიტიკოსების აზრით, ასეთი `გადაცვლა~ დეფოლტი აღარ იქნება. ამ შემთხვევაში, საბერძნეთი არ შეწყვეტს ვალების გადახდას, მხოლოდ შეცვლის პირობებს ფასიანი ქაღალდების მფლობელებთან შეთანხმების საფუძველზე. ყველაზე მთავარი კი ის არის, რომ საბერძნეთი აღარ გამოცხადდება გადახდისუუნარო სახელმწიფოდ. ამ შემთხვევაში, ორივე მხარის მიერ გაცხადებული `კეთილი ნება~ (ნამდვილი, ან იძულებითი) ვალების დაფარვის პირობების შეცვლის თაობაზე სარეიტინგო სააგენტოებისათვის მნიშვნელოვან ფაქტორად არ ითვლება. ისინი ამგვარად მსჯელობენ: კრედიტორები მსგავს სიტუაციაში ვერ იღებენ იმას, რასაც ობლიგაციების შეძენის მომენტში ელოდნენ, ამიტომაც ამ მოვლენას, მათი აზრით `დეფოლტი~ ეწოდება. ისინი თვლიან, რომ საკუთარი სახისა და ავტორიტეტის შესანარჩუნებლად, შესაბამისი შეფასების მიცემა მათი პირდაპირი ვალდებულებაა.
არაფორმალური შეთანხმებანი ფორმალური პროცედურების თაობაზე
ყველა მხარისათვის მისაღები პირობების ჩამოსაყალიბებლად, რამდენიმე კვირა გახდა საჭირო. ობლიგაციების გაცვლის წინააღმდეგ, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, ევროპის ცენტრალური ბანკი გამოდიოდა. მიზეზად იმას იშველიებდა, რომ არ ჰქონდა უფლება კრედიტები გაეცა იმ კომერციული ბანკებისათვის, რომლებსაც დეფოლტის საშიშროების შემცველი ფასიანი ქაღალდები ჰქონდა ნაყიდი. მათი აზრით, იმ შემთხვევაში, თუკი სააგენტოები საბერძნეთის სახელმწიფო ობლიგაციებს `შესაბამისად~ შეაფასებდნენ, ამ ქვეყნის საბანკო სექტორი, (რომელიც ყოველთვის აქტიურია სახელმწიფო ობლიგაციების გამოსყიდვისას), ერთბაშად აღმოჩნდებოდა ლიკვიდურობის პირველწყაროსგან მოწყვეტილი, რაც მის დაშლას გამოიწვევდა. ეს კი, თავის მხრივ, ევროპაში `გადამდები სენის~ ეფექტს გამოიწვევდა. ამგვარი წინააღმდეგობისგამო, ევროპელ პოლიტიკოსებს შორის `აღშფოთების ტალღამ~ გადაიარა. ისინი გმობდნენ იმას, რომ ევროპის ცენტრალური ბანკი უმძიმესი ფინანსური კრიზისის დროს დახმარებაზე უარს აცხადებდა. მიზეზად კი ამერიკული სააგენტოების-მონოპოლისტების მოსაზრებას ასახელებდა.
ევროსაბჭოს სამიტის მუშაობის დროს გამოიკვეთა გეგმა, რომელსაც შემდგომში `ფორმალური პროცედურების ღონისძიებათა ჩატარების არაფორმალური ურთიერთგაგების მიღწევა~ უწოდეს. ექსპერტების ვარაუდით, შემდგომში მოვლენები უნიკალური ფინანსურ-ტექნიკური კომბინაციის სცენარის მიხედვით განვითარდება: მიმდინარე წლის სექტემბერ-ოქტომბერში დაიწყება ზოგიერთი ძველი ბერძნული ობლიგაციის ახალზე გადაცვლა. ამის საპასუხოდ, სარეიტინგო სააგენტოები საბერძნეთის არჩევითი, შეზღუდული, ნაწილობრივი ან სხვა სახის `დეფოლტის~ თაობაზე გამოაცხადებენ. მიუხედავად ამისა, ევროპის ცენტრალური ბანკი კვლავ გააგრძელებს ათენში გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების მიღებას. მიმდინარე წლის ივლისში ჩატარებულმა ევროკავშირის სამიტმა დაადგინა, რომ ბანკს 35 მილიარდი ევროს მოცულობისგარანტიები წარუდგინოს. ამ დროისათვის, საფინანსო ბაზარზე ძველის შემცვლელი ახალი, გრძელვადიანი ბერძნული ობლიგაციები გამოჩნდება. სარეიტინგო სააგენტოებს გაუჩნდებათ რეალური საფუძველი ამ ობლიგაციებს უფრო მაღალი რეიტინგი მიანიჭონ. ამგვარად, საბერძნეთი `ფორმალური დეფოლტის~ მდგომარეობაში სულ რამდენიმე დღის განმავლობაში დარჩება. ამ უნიკალური საფინანსო-ტექნიკური კომბინაციის დეტალებში გარკვევის შემდეგ, საერთაშორისო ინვესტორები დაშოშმინდნენ, ხოლო `სპეკულანტებმა~ მოიწყინეს, რადგანაც დიდი ფულის `მოხსნის~ შანსი დაკარგეს. სწორედ ამიტომ მოხდა ისე, რომ სარეიტინგო სააგენტო Moody’s-ის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას ბაზრები ძალიან გულგრილად შეხვდნენ. მათ უკვე იციან, რომ რომანის ბოლოს მთავარი გმირი არ დაიღუპება! არსებობს საშიშროება, რომ ვალების რესტრუქტურიზაციის `ბერძნული პრეცედენტი~ პრეცედენტად არ დარჩეს და `დომინოს ეფექტით~ დანარჩენ მსოფლიოზეც გავრცელდეს.
ვეფხია სამსონიძე
