კორპორაციული სექტორი მოიცავს მსხვილ საწარმოებს, ძირითადად სააქციო საზოგადოებებს. დღეს საქართველოში 2178 სააქციო საზოგადოებაა გახსნილი [1, გვ. 25]. ყველა ისინი 50 კაცზე მეტით არიან დაფუძნებული, და, ამდენად, "მეწარმეთა შესახებ" საქართველოს კანონით, ისინი საქართველოსთვის მსხვილ საწარმოებად ითვლებიან. საქართველოს საწარმოთა საერთო რიცხვში სააქციო საზოგადოებებს 2014 წლის სტატისტიკით მხოლოდ 0,4% ეკავათ, მსხვილი საწარმოების ბრუნვას კი, რომელიც ამავე წელს 41026,2 მლნ ლარს შეადგენდა - 81,9% [1, გვ. 27]. ცხადია, ეს არ არის მხოლოდ სააქციო საზოგადოებების ბრუნვა, რადგან `საქსტატი~ მსხვილ საწარმოებში აღრიცხავს ყველანაირ საწარმოებს. აქ მოხ¬ვდება ამ პარამეტრების მქონე სხვა ორგანიზაციულ-სამართ¬ლებრივი ფორმის მქონე საწარმოებიც. მეტიც, უნდა ვიფიქროთ, რომ მათი რიცხვი, განსაკუთრებით შეზღუდული პასუხისმგებლობის საწარმოებისა, უფრო მეტი იქნება, მაგრამ, მასში სააქციო საზოგადოებებსაც ეკავებათ მნიშვნელოვანი ადგილი. 

1. კორპორაციული მართვის სისტემა 

კორპორაციული მართვა არის სტრუქტურებით და პროცესებით განსაზღვრული ურთიერთობის სისტემა. კორპორაციული მართვის ძირითად მიზანს წარმოადგენს კორპორაციების მმართველი ორგანოების კონტროლის უზრუნველყოფა, რათა მათ ბოროტად არ გამოიყენონ თანამდებობრივი მდგომარეობა და სამართავად მინდობილი ქონების განკარგვის უფლებამოსილება, რაც პრაქტიკაში არცთუ იშვიათად ხდება [2, გვ. 11]. 

კორპორაციული მართვა არ უნდა აგვერიოს ჩვეულებრივი ფირმის მართვასთან, რადგან კორპორაცია ფუძნდება აქციონერების მიერ, რომლებიც ყიდულობენ კორპორაციის აქციებს. შედეგად, მისი მენეჯერთა გუნდი ანგარიშვალდებულია აქციონერების წინაშე. 

კორპორაციის მართვის სისტემა სქემატურად მოცემულია ნახაზზე 1. როგორც ნახაზიდან ჩანს, აქციონერთა კრება ირჩევს სამეთვალყურეო საბჭოს. მას შეუძლია კორპორაციის აღმასრულებელი საბჭოს არჩევა, დათხოვნა და კონტროლი. აღმასრულებელი საბჭო ანუ მენეჯერები ანგარიშვალდებული არიან სამეთვალყურეო საბჭოს წინაშე, ხოლო ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, ანგარიშვალდებულია აქციონერების წინაშე.

 

როგორც ნახაზიდან ჩანს, ყველა მხარე ჩართულია კორპორაციის მართვაში. აქციონერთა საერთო კრებას აქვს შემდეგ საკითხებთან დაკავშირებული უფლებამოსილება [4, გვ. 140]: 

გამოსაშვებად გაცხადებული აქციების რაოდენობის და ღირებულების განსაზღვრა; 

კორპორაციის რეორგანიზაცია და ლიკვიდაცია; 

გადაწყვეტილების მიღება სამეთვალყურეო საბჭოს შექმნასთან დაკავშირებით; 

სამეთვალყურეო საბჭოს წევრთა არჩევა და მრავალი სხვა. 

კორპორაციის აღმასრულებელი საბჭოს უფლებამოსილება მდგომარეობს შემდეგში [4, გვ. 94]:

 

შეიმუშაოს დოკუმენტები კორპორაციის საქმიანობის პრიორიტეტულ სფეროებთან დაკავშირებით; 

 შეიმუშავოს ბიზნეს-გეგმა; 

დაამტკიცოს გარიგებები, რომელთა ღირებულება არ აღემატება კორპორაციის აქტივების 5%-ს და დაუყოვნებლივ მიაწოდოს ამის შესახებ ინფორმაცია სამეთვალყურეო საბჭოს; 

დაამტკიცოს შიდა სამუშაო გრაფიკები; 

დანიშნოს ფილიალების და წარმომადგენლობის უფროსები და მრავალი სხვა. 

კორპორაციის სამეთვალყურეო საბჭოს უფლება აქვს [4, გვ. 55-60]: 

განსაზღვროს კორპორაციის სტრატეგიული პრიორიტეტები; 

დანიშნოს და გაანთავისუფლოს აღმასრულებელი საბჭოს წევრები; 

გააფორმოს ხელშეკრულებები აღმასრულებელ ორგანოებთან;  

ზედამხედველობა გაუწიოს აღმასრულებელი ორგანოების საქმიანობას და მრავალი სხვა. 

კორპორაციული მართვის სისტემა ოთხ ძირითად პრინციპს ემყარება. ეს პრინციპებია [3, გვ. 80]: 

სამართლიანობა (თითოეული აქციონერის უფლებების დაცვა); 

გამჭვირვალობა (ინფორმაციის სრული და დროული გამჟღავნება); 

პასუხისმგებლობა (დაინტერესებული მხარეების უფლების აღიარება და დაცვა); 

ანგარიშვალდებულება (აქციონერების წინაშე ანგარიშის წარდგენა). 

კორპორაციული მართვა განსხვავდება ზოგადი მენეჯმენტისგანაც და სტრატეგიული მენეჯმენტისგანაც. კორპორაციული მენეჯმენტის განმასხვავებელი ნიშანია აქციონერების წინაშე მისი ანგარიშვალდებულების თავისებურება, რაც არც სტრატეგიულ მენეჯმენტს ევალება და არც ზოგად მენეჯმენტს. 

2. კორპორაციული მართვის დონეები და მისი პოტენციური სარგებელი 

განსხვავებით კორპორაციების ზოგადი მენეჯმენტისგან, რომელსაც აქვს მართვის სამი დონე (ზედა, საშუალო და ქვედა), კორპორაციულ მართვას 4 დონე აქვს [4, გვ. 20]. ესენია (იხ. ნახაზი 2): 

#1 დონე - საკანონმდებლო და მარეგულირებელ მოთხოვნებთან შესაბამისობა. 

#2 დონე - კორპორაციული მართვის გაუმჯობესებისთვის მიღებული ზომები. 

#3 დონე - კორპორაციული მართვის დახვეწილი სისტემა. 

#4 დონე - ლიდერობა კორპორაციულ მართვაში. 

იმ პოტენციურ სარგებლებს შორის, რომლებიც ნახაზზეა ნაჩვენები, ყველაზე მნიშვნელოვანია კორპორაციის საოპერაციო ეფექტიანობის გაუმჯობესება. იგი მიიღწევა რამდენიმე გზით. ეს გზებია:

 

1. გაუმჯობესებული ზედამხედველობა და ანგარიშვალდებულება; 

2. გადაწყვეტილების მიღების გაუმჯობესებული პროცესი; 

3. გაუმჯობესებული შესაბამისობა, ნაკლები კონფლიქტები. 

განვიხილოთ თითოეული ცალ-ცალკე: 

გაუმჯობესებული ზედამხედველობა და ანგარიშვალდებულება. აქ ის უნდა ვიგულისხმოთ, რომ კომპანიის მართვის გაუმჯობესება იწვევს ანგარიშვალდებულების სისტემის გაჯანსაღებას, ამცირებს თაღლითობის რისკს. ანგარიშვალდებულებების ამაღლება პრობლემებს კრიზისის დადგომამდე წარმოაჩენს, რის გამოც მათ გადასაწყვეტად ადრეულ ეტაპზევე მიიღება ზომები. ამასთან, კორპორაციული მართვა აუმჯობესებს პირების საქმიანობას და მის კონტროლს. 

გადაწყვეტილების მიღების გაუმჯობესებული პროცესი. აქ იგულისხმება ის, რომ სანიმუშო კორპორაციული მართვის სტანდარტების დაცვა ხელს უწყობს გადაწყვეტილებების მიღების პროცესის გაუმჯობესებას. მაგალითად, თუ კომუნიკაციის პროცესი ეფექტიანად რეგულირდება, ასეთ შემთხვევაში კომპანიის საბჭოს წევრები, დირექტორები და აქციონერები უფრო სწორ გადაწყვეტილებებს მიიღებენ. ეს მოხდება იმიტომ, რომ კარგი კომუნიკაციების მეშვეობით ისინი უფრო ინფორმირებული იქნებიან და უკეთ გაიაზრებენ საკუთარ პასუხისმგებლობებს. 

გაუმჯობესებული შესაბამისობა, ნაკლები კონფლიქტები. აქ იგულისხმება კორპორაციაში მართვის სისტემის შესაბამისობა მოქმედ წესებთან, კანონებთან, უფლებებთან და დაინტერესებული მხარეების მოვალეობებთან. თუ ეს არ ხდება, მაშინ მხარეები იწყებენ საჩივრებს სასამართლოში, რაც კომპანიას დიდი ხარჯები უჯდება. ამიტომ კომპანიებისთვის უმჯობესია, რომ მისი მართვის სისტემა წინააღმდეგობაში არ მოდიოდეს კანონებთან და წესებთან. 

მნიშვნელობით მეორე რიგის სარგებელი, რომელიც მოაქვს კარგ, სწორ კორპორაციულ მართვას, არის კაპიტალის ბაზრებზე წვდომის გაუმჯობესება. ასეთ კომპანიას ადვილად შეუძლია მიიზიდოს თავისუფალი კაპიტალი, როგორც აქციების გამოშვებით და გაყიდვით, ისე საკრედიტო რესურსების მოზიდვით. სწორად მართული კომპანიები განიხილებიან როგორც ინვესტორზე ორიენტირებული კომპანიები, რომელთა მიმართაც არსებობს იმის ნდობა, რომ აქციონერთა უფლებების დაურღვევლად შეუძლიათ უკუგების მიღება. 

კარგი კორპორაციული მართვა გულისხმობს სწორად შედგენილ ანგარიშგებას და მასში მოცემული ინფორმაციის გამჭირვალობას. ასეთი ანგარიშგების გაცნობის შემდეგ ინვესტორები რეალურ წარმოდგენას იქმნიან მსესხებელ ფირმაზე. ასე რომ ფინანსური ანგარიშგება ზრდის (ან ამცირებს) მართვის მნიშვნელობას. სპეციალური გამოკვლევით დადგენილია, რომ დასავლეთ ევროპაში კომპანიების 44%-სთვის ანგარიშგება ნაკლებ მნიშვნელოვანია, 41%-სთვის თანაბრად მნიშვნელოვანი, 15%-სთვის კი უფრო მნიშვნელოვანი. აღმოსავლეთ ევროპისთვის პირიქითაა. მათთან მიმართებაში ინვესტორთა 15%-სთვის ანგარიშგება ნაკლებ მნიშვნელოვანია, 45%-სთვის თანაბრად მნიშვნელოვანი და 40%-სთვის უფრო მნიშვნელოვანი. ასეა აფრიკაშიც. ამას ის გარემოება იწვევს, რომ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ყოფილი სოციალისტურ ქვეყნებია (პოლონეთი, ჩეხეთი, უნგრეთი და სხვები), განვითარების დაბალი დონით და საბაზრო ურთიერთობების მცირე პრაქტიკით. ნდობა მათი კომპანიების მიმართ ცხადია ნაკლებია, ვიდრე დასავლეთ ევროპის ქვეყნების - გერმანია, საფრანგეთი, ინგლისი და სხვები - კომპანიების მიმართ. დასავლეთ ევროპას თითქმის უტოლდება ჩრდილო ამერიკა (ე.ი. აშშ და კანადა), ხოლო აღმოსავლეთ ევროპას - აზია და ლათინური ამერიკა [6]. 

კარგი კორპორაციული მართვის სარგებელია იაფი კაპიტალისადმი ხელმისაწვდომობა. ეს მიიღწევა მოზიდული კაპიტალის ღირებულების შემცირებით. როგორც ვიცით, რაც მეტია კაპიტალის მოზიდვის რისკი, მით მეტია ხარჯი. ეს რისკები მოიცავს ინვესტორის უფლებების დარღვევის რისკსაც. თუ ინვესტორის უფლებები ადეკვატურადაა დაცული, მაშინ კაპიტალის ხარჯი და ნასესხი კაპიტალი შეიძლება შემცირდეს. კარგად მართულ კომპანიებში შემუშავებული საქმიანობის წლიური ანგარიშგება (ბალანსი, მოგება-ზარალის ანგარიშგება, ფულადი ნაკადების ანგარიშგება და სხვ.) ინვესტორისთვის წარმოადგენს მისთვის ინვესტიციების მიცემის ძირითად კრიტერიუმს. ამის გარდა კაპიტალის ხარჯი და რისკის დონე უკავშირდება აგრეთვე ქვეყნის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მდგომარეობას. ეს განსაკუთრებით ეხება განვითარებად ქვეყნებს, მათ შორის საქართველოს. საქართველოში სამართლებრივი ბაზაც ახალია, ამ სფეროში რეფორმებიც საბოლოოდ არ არის დამთავრებული და ყოველივე ამიტომ საქართველოს კომპანიებში ინვესტიციების ჩადებაზე უცხოური ინვესტორები თავს იკავებენ. ისინი მზად არიან პრემიებიც კი გადაიხადონ კარგად გამართულ კომპანიებში ჩადებულ ინვესტიციებისთვის. უკეთესი კორპორაციული მართვისთვის რუსეთში ისინი პრემიის სახით 38% იხდიან, ჩინეთში 25%-ს, აშშ-ში - 14%-ს, პოლონეთში 23%-ს და ა.შ.

 

ინვესტორები კორპორაციულ მართვის პრაქტიკულ დონეს უკავშირებენ მისი აქტივების ღირებულებას. მათი თვალთახედვით, თუ კომპანია კარგადაა მართული, მისი აქტივებიც მეტი ღირებულებისაა, ვიდრე ანალოგიური სხვა საწარმოს აქტივები. მართლაც, მაგალითისთვის, კომპანიის აქტივებში შედის ისეთი აქტივი, როგორიცაა დებიტორული დავალიანება. ეს დავალიანება კომპანიისადმი წარმოეშვებათ მისი პროდუქციის (მომსახურების) განვადებით მყიდველებს. დებიტორული ვალის თანხა კომპანიის საკუთრებაა, მაგრამ დროებით, ანგარიშსწორების ფორმის გამო (30, 60, 90, 120 და ა.შ. დღით) განზიდულია კომპანიიდან მყიდველთან. თუ კომპანია კარგად, სწორად იმართება, ცხადია ეს ვალი ვადაში დაუბრუნდება მას, მაგრამ თუ მართვა სუსტია, დებიტორული ვალი შეიძლება დასაბრუნებლად საეჭვო, ანდა სულაც უიმედოც კი გახდეს. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, ცხადია, იგი დააკლდება მისი აქტივების ღირებულებას და იგი შემცირდება. 

კარგი კორპორაციული მართვის სარგებელია აგრეთვე უკეთესი რეპუტაციის დამკვიდრება. რეპუტაცია კომპანიის გუდვილის ძირითადი ელემენტია. 

გუდვილი, ანუ კომპანიის რეპუტაცია მისი არამატერიალური აქტივია. კარგად მართული კომპანიის გუდვილი მაღალი ღირებულებისაა (მისი აქციები მაღალ ფასად იყიდება ბაზარზე და შედეგად კომპანიის ღირებულებაც იზრდება), ცუდად, სუსტად მართულის გუდვილი კი თითქმის არ არსებობს. 

გუდვილის როგორც აქტივის ღირებულების ზრდა იწვევს კომპანიის პროდუქციისადმი ნდობის ზრდას, ეს თავის მხრივ აპირებს მაღალ გაყიდვებს და რენტაბელობის ამაღლებას. 

დასკვნა 

კორპორაცია არის მსხვილი საწარმო, ძირითად შემთხვევაში სააქციო საზოგადოება. მართალია, თვით ტერმინი კორპორაცია გვიან წარმოიშვა, მაგრამ, სააქციო საზოგადოებების არსებობას დიდი ხნის ისტორია აქვთ. ამჟამად, საქართველოში საწარმოთა საერთო რაოდენობაში მათი წილი მხოლოდ 0,4%, უნდა ვივარაუდოთ, რომ მომავალში მათი რაოდენობაც გაიზრდება და მათი მართვაც გაუმჯობესდება. რაც მაღალია კორპორაციის მართვის დონე, მით მაღალია მისგან მიღებული სარგებელი. 

სალომე ჯინჯოლია

  

კავკასიის საერთაშორისო უნივერსიტეტის დოქტორანტი 

ლიტერატურა  

1. მეწარმეობა საქართველოში, სტატისტიკური პუბლიკაცია, თბ., 2015. 

2. ჭანტურია ტ., კორპორაციული მართვა და ხელმძღვანელთა პასუხისმგებლობა საკორპორაციო სამართალში, თბ., 2006. 

3. ლაზვიაშვილი ნ., კორპორაციული მენეჯმენტი, თბ., 2013. 

4. კორპორაციული მართვის სახელმძღვანელო, IFC, საქართველო, სექტემბერი, 2010. 

5. Mckinsey & Company, Global Investor Opinion Sumary, lul, 2002.